Muzykoterapia – prak ...

Trauma psychiczna i przemoc mają złożony wpływ na funkcjonowanie emocjonalne, poznawcze i somatyczne człowieka. W kontekście pracy muzykoterapeutycznej kluczowe jest rozumienie mechanizmów neurofizjologicznych traumy: chroniczne pobudzenie układu współczulnego (hiperarousal), mechanizmy wyłączenia i zamrożenia (hypoarousal, dissocjacja), zaburzenia regulacji emocji, zaburzenia koncentracji i pamięci operacyjnej oraz zaburzenia uczuć własnej wartości i poczucia bezpieczeństwa. Trauma wpływa także na zdolność do tworzenia i utrzymywania relacji, na styl przywiązania i na sposobności korzystania ze strategii radzenia sobie. W pracy z ofiarami przemocy niezbędne jest zatem podejście wielowymiarowe: rozpoznanie symptomów, ustalenie poziomu bezpieczeństwa, praca nad stabilizacją i regulacją oraz – jeśli i kiedy jest to bezpieczne – stopniowe wspieranie ekspresji, przetwarzania i integracji doświadczeń.

Muzykoterapia oferuje specyficzne narzędzia wspomagające regulację układu nerwowego: rytm jako regulator arytmii emocjonalnej, tonacja i barwa głosu jako modulatory nastroju, melodie i frazy jako nośniki narracji i tożsamości, improwizacja jako bezpieczna przestrzeń ekspresji niewerbalnej. Jednak każda interwencja musi być osadzona w zasadach pracy traumo-świadomej: priorytet bezpieczeństwa fizycznego i emocjonalnego, budowanie wyboru i kontroli u klienta, zapobieganie wtórnemu urazowi przez ekspozycję bez przygotowania, uwzględnienie kontekstu kulturowego i indywidualnych przekonań, współpraca interdyscyplinarna i ciągła ewaluacja ryzyka.

W praktyce muzykoterapeutycznej identyfikacja potrzeb emocjonalnych ofiar przemocy oznacza wielowarstwowy proces diagnostyczny, w którym muzykoterapeuta łączy obserwację kliniczną, wywiad (anamnezę), krótkie narzędzia przesiewowe i zadania funkcjonalne oparte na muzyce. Ten proces nie ma na celu „postawienia diagnozy psychiatrycznej” (która pozostaje w gestii uprawnionych specjalistów), lecz określenie obszarów priorytetowych interwencji muzykoterapeutycznej: stabilizacja, regulacja emocji, praca nad poczuciem sprawczości, redukcja objawów lękowych i natrętnych myśli, poprawa jakości snu, reintegracja ciała i emocji, odbudowa tożsamości.

Elementy diagnostyczne i rozpoznawcze powinny objąć:

• ocenę poziomu bezpieczeństwa (czy istnieje ciągłe zagrożenie?), ryzyka samookaleczenia lub samobójstwa, bieżące potrzeby medyczne;
• ocenę regulacji emocji: występowanie napadów paniki, nadmiernego pobudzenia, trudności w uspokojeniu się, chronicznej drażliwości;
• rozpoznanie objawów dysocjacyjnych: odczucia oderwania, „pustki”, luki pamięciowe, „wejścia w inny stan” podczas przypominania traum;
• ocenę funkcjonowania społecznego i relacji: izolacja, konflikt interpersonalny, trudności z zaufaniem;
• ocenę zasobów wewnętrznych i zewnętrznych: umiejętności radzenia sobie, wsparcie społeczne, dostęp do opieki;
• ocenę zdolności poznawczych istotnych dla terapii: uwaga, pamięć operacyjna, zdolność do koncentracji;
• identyfikację reakcji somatycznych powiązanych z traumą: chroniczne napięcia mięśniowe, bóle bez przyczyny somatycznej, problemy ze snem.

Podejście diagnostyczne musi być elastyczne, empatyczne, oparte na zgodzie klienta oraz wrażliwe kulturowo. Diagnoza nie powinna być inwazyjna ani wymuszać szczegółowych relacji traumatycznych przed zbudowaniem bezpiecznej relacji terapeutycznej.

Praktyczne ćwiczenia diagnostyczne i narzędzia obserwacyjne (bezpieczne, traumo-świadome)

Poniższe propozycje ćwiczeń i procedur diagnostycznych służą wyłącznie rozpoznaniu potrzeb i zasobów, nie są ekspozycyjnymi technikami przetwarzania traumy. Zawsze poprzedzać je powinno krótkie wprowadzenie, uzyskanie świadomej zgody klienta, krótkie sprawdzenie gotowości i umówienie sygnałów stopu. Po każdym zadaniu należy przeprowadzić debriefing — krótkie omówienie doświadczenia klienta i sprawdzenie poziomu regulacji.

1. Krótka obserwacja regulacji rytmicznej (10–15 minut)

• Cel: ocena reaktywności układu nerwowego na stabilny rytm oraz zdolności do synchronizacji i uspokojenia.
• Procedura: terapeuta ustala powolny, pulsujący rytm (np. prosty podkład perkusyjny, metronom muzyczny lub łagodne uderzenia na bębenku). Poprosić klienta o prostą czynność: marsz w miejscu lub lekkie uderzanie dłonią o podudzie w rytm. Obserwacja: czy oddech synchronizuje się z rytmem? Czy następuje wyhamowanie ruchu? Czy klient staje się bardziej spięty lub rozluźniony?
• Wskazówki bezpieczeństwa: natychmiast przerwać, jeśli klient zgłasza wzrost lęku, poczucie „odrywania” lub nasilenie objawów somatycznych. Po ćwiczeniu stosować techniki ugruntowania (np. kontakt z twardą powierzchnią, świadome obniżanie tempa oddechu).

2. Zadanie „muzyczny thermostat” — ocena skal emocjonalnych i zasobów (15–20 minut)

• Cel: szybka identyfikacja emocji dominujących i strategii regulacyjnych przy użyciu muzyki.
• Procedura: terapeuta przygotowuje krótkie fragmenty muzyczne (instrumentalne, różne tempa i nastroje). Klient wskazuje (werbalnie lub przez gest) fragmenty, które odpowiadają jego obecnemu nastrojowi oraz te, które dawały mu kiedyś poczucie spokoju lub bezpieczeństwa. Dodatkowo można prosić o wskazanie utworów, które wywołują niepokój lub przywracają wspomnienia.
• Interpretacja: fragmenty preferowane jako „uspokajające” są zasobami, fragmenty wywołujące dyskomfort wskazują obszary pracy i utwory, których należy unikać we wczesnej fazie terapii.

3. Obserwacja tworzenia prostego rytmu (10–15 minut)

• Cel: ocena impulsywności, zdolności współpracy, frustracji i tolerancji na błędy.
• Procedura: terapeuta zaprasza klienta do wspólnego stworzenia prostego rytmu na perkusjonaliach. Zadanie: powtarzanie krótkich fraz rytmicznych, budowanie odpowiedzi w call-and-response. Obserwacja: jak klient reaguje na błędy własne lub terapeuty? Czy próbuje naprawić, unika, reaguje agresją lub wycofaniem?
• Wskazówki: umożliwić klientowi wybór instrumentu i roli (prowadzący/reaktywny), co od razu daje poczucie kontroli.

4. Krótkie zadanie improwizacyjne „z możliwością wycofania” (15–25 minut)

• Cel: ocena gotowości do ekspresji niewerbalnej i ewentualnych reakcji dysocjacyjnych.
• Procedura: terapeuta proponuje prostą improwizację (np. trzy akordy lub jedno powtarzalne uderzenie), zapowiadając wyraźnie, że klient może w każdej chwili przerwać i że istnieje „bezpieczne słowo/gest”. Obserwować poziom zaangażowania, zmiany w oddechu, gwałtowne przerwy, oddalenie emocjonalne.
• Bezpieczeństwo: przed zadaniem omówić plan działania w razie silnych reakcji (uspokojenie, przerwanie, przejście do techniki grounding).

5. Skanowanie ciała z dźwiękiem: krótka mapa napięć (10–15 minut)

• Cel: identyfikacja somatycznych rejestrów traumy i obszarów napięcia.
• Procedura: terapeuta używa bardzo delikatnej, stałej, niskotonowej fali dźwiękowej (np. koszyk dzwonków, kalimba) i prosi klienta, by wskazywał palcem obszary ciała, które reagują (napięcie, ból, ciepło, chłód). Notować wzorce (np. kark, klatka piersiowa).
• Wskazania: ćwiczenie nie jest ekspozycją terapeutyczną; nie prosić o opowiadanie traumatycznych treści. Po zadaniu stosować techniki rozluźniające, np. delikatne rozciąganie lub oddech.

6. Krótka ankieta preferencji muzycznych i symboliki muzycznej (10–15 minut)

• Cel: określić znaczenia muzyczne, tabu i elementy kulturowe istotne w doborze repertuaru.
• Procedura: klient wypełnia lub odpowiada ustnie na pytania dotyczące: ulubionych gatunków, tradycyjnych pieśni, tabu muzycznych (np. instrumenty/teksty wywołujące złe wspomnienia), kontekstu religijnego związanych z muzyką.
• Zastosowanie: wynik wpływa na personalizację programów terapeutycznych.

7. Test krótkiej tolerancji sensorycznej przy dźwięku (SCT — sound tolerance check) (5–10 minut)

• Cel: wykrycie nadwrażliwości słuchowej i niskiej tolerancji na hałas.
• Procedura: odtwarzać krótkie dźwięki o łagodnej głośności, stopniowo zwiększając (w granicach komfortu), prosząc klienta o ocenę komfortu na skali 0–10. Zatrzymać przy wzroście dyskomfortu >6.
• Znaczenie: osoby doświadczone przemocą często mają obniżoną tolerancję sensoryczną; ważne przy planowaniu aktywności grupowych i pracy z instrumentami perkusyjnymi.

8. Rozmowa strukturalna: mapa historii muzycznej i traumatycznej (20–40 minut)

• Cel: zebrać dane o związkach między muzyką a doświadczeniami traumatycznymi, źródłach wsparcia i utraconych zasobach.
• Procedura: półustrukturalizowany wywiad skupiony (bez żądania szczegółów traumatycznych) na pytaniach: czy muzyka w przeszłości kojarzyła się z bezpieczeństwem? Z agresją? Czy są utwory, które przywołują konkretne osoby? Czy są rytuały muzyczne w kulturze klienta? Czy klient korzysta z muzyki jako strategii radzenia sobie?
• Wskazówki: terapeuta notuje nie tylko treści, lecz także sposób mówienia, pauzy, zmiany oddechu. Nie forsować szczegółów traum.

Schematy oceny i kategoryzacji potrzeb

Po przeprowadzeniu zadań diagnostycznych terapeuta tworzy wielowymiarową mapę potrzeb, w której wyróżnić można przykładowe kategorie:

A. Potrzeby bezpieczeństwa i stabilizacji

• silne, natychmiastowe; wymagają technik grounding i stabilizacji, ograniczenie ekspozycji muzycznej, praca nad snem.

B. Potrzeby regulacji emocji

• występują trudności z modulacją lęku, gniewu, smutku; wskazane rytmy stabilizujące, trening oddechowy z muzyką, biofeedback muzyczny (jeśli dostępny).

C. Potrzeby somatyczne i interoceptywne

• chroniczne napięcia, objawy psychosomatyczne; wskazana praca z dźwiękiem niskotonowym, masaż dźwiękowy, ćwiczenia uważności ciała przy akompaniamencie delikatnych barw.

D. Potrzeby ekspresji i narracji

• gdy klient ma zasoby do werbalizowania, można wprowadzać twórczość muzyczną, songwriting, prace z tekstem; jeśli brak zasobów, odłożyć na później.

E. Potrzeby wzmacniania tożsamości i wartości

• praca nad odzyskaniem roli społecznej, tworzeniem repertuaru osobistego, pieśni życia.

F. Potrzeby społeczne i relacyjne

• izolacja, trudności z zaufaniem; wskazana muzykoterapia grupowa z naciskiem na rytuały współpracy (np. drum circle) w małych, przewidywalnych krokach.

G. Ryzyko dysocjacji i wtórnego urazu

• wymaga monitoringu, planu bezpieczeństwa i unikania technik ekspozycyjnych bez współpracy terapeuty traumy.

Praktyczne programy oceny — planowanie sesji diagnostycznej (szkic)

Sesja 1 (70–90 minut)

• Powitanie, ustalenie zasad, omówienie zgody i sygnału stopu (10–15 minut).
• Krótki wywiad strukturalny: obszary funkcjonowania, cele klienta (15–20 minut).
• Zadania przesiewowe: rytm (ćw. 1), sondowanie preferencji muzycznych (ćw. 2), test tolerancji dźwięku (ćw. 7) (20–30 minut).
• Debriefing i plan kolejnych spotkań, czas na ugruntowanie (10–15 minut).

Sesja 2 (60–80 minut)

• Skan ciała z dźwiękiem (ćw. 5), krótkie improwizacje kontrolowane (ćw. 4), obserwacja tworzenia rytmu (ćw. 3) (30–40 minut).
• Omówienie obserwacji, wstępne ustalenie priorytetów (20–30 minut).
• Sporządzenie indywidualnej mapy potrzeb i planu interwencji.

Bezpieczeństwo, sygnały i reagowanie na kryzys

Podczas diagnozy i próbek ekspresji muzykoterapeuta musi być przygotowany na rozpoznanie sygnałów ostrzegawczych:

• gwałtowne zmiany oddechu, przyspieszenie tętna, zimne poty;
• wyraźne objawy dysocjacji: pusta mimika, milczenie, „odklejenie” od ciała — klient mówi, że „jest jakby poza ciałem”;
• eskalacja lęku do paniki lub zachowania samookaleczające;
• niepokój związany z utratą kontroli nad emocjami.

W takim przypadku należy:

1. Natychmiast przerwać ekspresję i przejść do sprawdzonych technik stabilizujących i groundingowych (np. kontakt z twardą powierzchnią, stopniowe uświadamianie ciała: „pokaż mi trzy rzeczy, które widzisz, dwa dźwięki, które słyszysz, jedno uczucie w ciele”).
2. Użyć prostego, rytmicznego dźwięku o stałej częstotliwości, aby pomóc w uziemieniu uwagi (np. powolne uderzenia bębna, delikatne brzmienie dzwonka co 5 sekund) — tylko jeśli klient toleruje dźwięk.
3. Zastosować techniki oddechowe w stabilnym tempie (np. wydłużony wydech), ale tylko gdy klient jest obecny w ciele; jeśli obserwujemy dysocjację, stosować techniki sensoryczne (zimna woda na dłoniach, przytrzymanie koca) zamiast prostych instrukcji oddechowych.
4. Jeśli istnieje ryzyko samookaleczenia, postępuj zgodnie z lokalnymi procedurami kryzysowymi i współpracuj z zespołem.

Specyficzne ćwiczenia diagnostyczne z muzykoterapeutycznym przebiegiem (szczegółowe instrukcje)

Ćwiczenie A: „Rytm bezpieczeństwa” (diagnostyczne, jednocześnie stabilizujące)

• Czas: 10–15 minut.
• Materiały: bęben ręczny, tamburyn lub prosty rytmownik.
• Przebieg:
  1. Wyjaśnić cel: „to krótkie zadanie pozwoli nam zobaczyć, jak Twój organizm reaguje na stały rytm — nie musisz wykonywać niczego trudnego”.
  2. Ustalić sygnał stopu.
  3. Terapeuta zaczyna powolny rytm (60–70 uderzeń/min, proste 4/4).
  4. Poprosić klienta, aby delikatnie stukał stopą lub dłonią w tempie, jeśli chce.
  5. Obserwować: oddech, napięcie mięśniowe, mimikę, gotowość werbalizacji.
  6. Po 3–5 minutach zatrzymać rytm i porozmawiać o odczuciach.
• Wskazówka diagnostyczna: synchronizacja i wyciszenie wskazują na rezerwę regulacyjną; brak synchronizacji i wzrost pobudzenia – na potrzebę pracy nad stabilizacją.

Ćwiczenie B: „Playlista zasobów” (diagnostyczne + terapeutyczne)

• Czas: 20–30 minut (diagnostycznie: skrócona wersja 10–15 minut).
• Materiały: odtwarzacz, możliwość wyboru utworów.
• Przebieg:
  1. Poprosić klienta o przywołanie dwóch utworów, które kiedyś dawały mu siłę, i dwóch, które go niepokoją.
  2. Odtworzyć krótkie fragmenty i zapytać o towarzyszące emocje, skojarzenia, reakcje ciała.
  3. Zanotować elementy, które można później wykorzystać jako punkty zasobów (np. fragmenty melodyczne, rytmy, instrumenty, brzmienia głosu).
• Uwaga: tej aktywności nie należy stosować z osobami, które doświadczają silnej reaktywności na muzykę bez uprzedniej stabilizacji.

Ćwiczenie C: „Mapa ciała dźwiękiem” (diagnostyczne somatyczne)

• Czas: 15–20 minut.
• Materiały: kalimba, miseczki, delikatne instrumenty stroikowe.
• Przebieg:
  1. Usiąść w pozycji neutralnej; wyjaśnić, że klient będzie wskazywał obszary odczuwania związane z dźwiękiem.
  2. Terapeuta wydaje delikatny, stały dźwięk i prosi klienta, aby po chwili wskazywał palcem miejsca w ciele, gdzie coś się „poruszyło”.
  3. Zapytać o charakter odczuć: napięcie, rozluźnienie, ciepło, chłód.
  4. Zakończyć sesję techniką ugruntowania (np. delikatne rozluźnienia, świadome stopy na podłodze).

Ćwiczenie D: „Call-and-response” werbalno-muzyczne (diagnostyczne społeczno-interakcyjne)

• Czas: 15–25 minut.
• Cel: obserwacja zdolności do nawiązywania komunikacji i granic.
• Przebieg:
  1. Terapeuta zaczyna prostą frazą melodyczną lub rytmiczną, klient jest zaproszony do odpowiedzi własnym dźwiękiem lub ruchem.
  2. Zauważać: czy klient podejmuje inicjatywę, czy opóźnia odpowiedź, czy reaguje agresywnie lub wycofuje się.
  3. Po krótkiej serii powtórzeń terapeuta omawia doświadczenia, pytając o komfort i granice.
• Wskazówka: idealne do oceny zasobów społecznych i gotowości do współpracy grupowej.

Kategoryzacja wyników diagnostycznych i planowanie priorytetów

Po diagnostyce tworzymy dokumentację z podziałem na obszary priorytetowe: natychmiastowe (A), krótko-i średnioterminowe (B), długoterminowe (C). Przykładowo:

A. Natychmiastowe: silne objawy lękowe, zaburzenia snu, ryzyko samookaleczeń — interwencje: techniki stabilizujące, skierowanie do psychiatry lub oddziału kryzysowego w przypadku ryzyka, współpraca z zespołem medycznym.

B. Krótkoterminowe: trudności z regulacją emocji, niska tolerancja sensoryczna — plan: rytmoterapia, trening oddechowy przy muzyce, stopniowa ekspozycja na dźwięk w kontrolowanym środowisku.

C. Długoterminowe: praca nad narracją, przywracanie roli społecznej, tworzenie pieśni osobistej — plan: songwriting, muzykoterapia grupowa, projekty reintegracyjne.

Przykładowe wskaźniki oceny potrzeb (operacjonalizacja)

• poziom regulacji emocji: liczba epizodów silnego pobudzenia na tydzień; długość czasu do powrotu do stanu bazowego po prowokacji;
• poziom dysocjacji: częstotliwość epizodów „odłączenia” zgłaszana przez klienta;
• funkcjonowanie społeczne: liczba interakcji społecznych podjętych w tygodniu, udział w zajęciach grupowych;
• jakość snu: liczba godzin snu, przebudzenia związane z koszmarami;
• subiektywne poczucie bezpieczeństwa: skala 0–10.

Zasady etyczne i praktyczne wskazówki diagnostyczne

1. Uzyskaj świadomą zgodę: zawsze jasno wyjaśnij cel diagnostyki, ryzyka i opcje wycofania się.
2. Pacing: diagnoza musi być rozłożona w czasie, aby nie przeciążyć klienta.
3. Zasoby i plan bezpieczeństwa: przed eksperymentami muzycznymi mieć opracowany plan reagowania kryzysowego.
4. Kultura i język: diagnostyka powinna uwzględniać znaczenia kulturowe muzyki; używać tłumacza/kulturowo-kompetentnego współpracownika, jeśli jest to konieczne.
5. Dokumentacja: systematycznie notować obserwacje behawioralne, somatyczne i werbalne, by umożliwić monitorowanie zmian.
6. Współpraca interdyscyplinarna: wyniki diagnostyczne należy omawiać z psychologiem, psychiatrą, zespołem pielęgniarskim i pracownikiem socjalnym.

Przykłady adaptacji ćwiczeń dla różnych poziomów funkcjonowania

a) Klient bardzo pobudzony, niska tolerancja sensoryczna:

• zamiast instrumentów perkusyjnych stosować delikatny szum (np. nagranie morza) na niskiej głośności, krótkie ćwiczenie „cztery punkty uziemienia” (stopy na podłodze, dłonie na udach, oddech, spojrzenie), krótka gra z powtarzalnym, bardzo wolnym rytmem.

b) Klient o niskiej możliwości werbalizacji:

• stosować zadania niewerbalne: dotyk dzwonka, trzymanie instrumentu, wybór obrazów muzycznych; po ćwiczeniu dać możliwość rysunku zamiast rozmowy.

c) Osoba z silnymi objawami dysocjacyjnymi:

• unikać długotrwałych improwizacji; preferować krótkie, konkretne zadania z jasnymi instrukcjami i częstymi punktami kontaktu (np. pytanie: „czy chcesz kontynuować?”).

Monitorowanie i ponowna ocena

Diagnostyka potrzeb to proces ciągły. Po kilku sesjach warto powtórzyć nieinwazyjne zadania przesiewowe, ocenić zmiany w tolerancji na dźwięk i rytm, poziomie lęku i dysocjacji. W oparciu o uzyskane dane terapeuta rewiduje plan interwencji: zwiększa elementy ekspresyjne, gdy klient uzyska stabilizację; przesuwa akcent na pracę nad tożsamością i reintegracją społeczną w dalszych etapach.

Rozwinięcie praktyk klinicznych — zestaw bezpiecznych protokołów rozpoznawczych (skrót)

Protokół 1 — „Stabilizacja wstępna”

• Cel: ocenić natychmiastowy poziom bezpieczeństwa i wprowadzić minimalne techniki stabilizujące.
• Działania: krótkie zadania rytmiczne, test tolerancji dźwięku, ustalenie sygnałów stopu, weryfikacja planu bezpieczeństwa.

Protokół 2 — „Somatyczny przegląd”

• Cel: identyfikacja somatycznych przejawów traumy.
• Działania: skan ciała z dźwiękiem, dokumentacja dolegliwości, poradnictwo w zakresie higieny snu i pracy z napięciem.

Protokół 3 — „Relacyjny screening”

• Cel: ocenić gotowość do pracy w grupie i umiejętności społeczne.
• Działania: call-and-response, zadanie tworzenia rytmu w tandemie, obserwacja reakcji na feedback.

Protokół 4 — „Zasoby muzyczne”

• Cel: zidentyfikować indywidualne i kulturowe zasoby muzyczne.
• Działania: ankieta preferencji, tworzenie playlisty zasobów, rozmowa o rytuałach muzycznych.

Przykłady pytań diagnostycznych (do użycia w rozmowie z klientem)

• „Czy muzyka kiedykolwiek była dla Pana/Pani źródłem poczucia bezpieczeństwa? Jeśli tak, jakie utwory?”
• „Czy są dźwięki lub piosenki, które wywołują u Pana/Pani niepokój lub przypominają o trudnych wydarzeniach?”
• „Jak reaguje Pan/Pani na nagłe, głośne dźwięki? Czy doświadcza Pan/Pani zawrotów głowy, odrętwienia, oddalenia od siebie?”
• „Czy w przeszłości stosował(-a) Pan/Pani muzykę, by się uspokoić? Co działało, a co nie?”

Podsumowanie operacyjne (bez wstępu/bez zamknięcia)

Identyfikacja specyficznych potrzeb emocjonalnych ofiar przemocy i traum psychicznych w muzykoterapii to wielowarstwowy proces diagnostyczny oparty na: obserwacji regulacji somatycznej i emocjonalnej przy rytmie, ocenie tolerancji sensorycznej na dźwięk, zbadaniu zasobów muzycznych i kulturowych, krótkiej improwizacji kontrolowanej, a także na półstrukturalizowanym wywiadzie dotyczącego relacji muzyki z doświadczeniami klienta. Wszystkie interwencje diagnostyczne muszą być traumo-świadome: uzyskać świadomą zgodę, ustalić sygnały stopu, mieć plan bezpieczeństwa i stosować techniki grounding i stabilizacji przed jakąkolwiek formą ekspresji. Wyniki diagnostyki służą do sformułowania priorytetów terapeutycznych (stabilizacja, regulacja, ekspresja, tożsamość, reintegracja społeczna) oraz do doboru bezpiecznych, stopniowanych interwencji muzykoterapeutycznych.