Previous
Next

3. Dobór repertuaru muzycznego uwzględniającego różnorodność tradycji i wrażliwości

Dobór repertuaru w pracy muzykoterapeutycznej z grupami wielokulturowymi wymaga nie tylko estetycznego wyczucia, lecz przede wszystkim zrozumienia społeczno-kulturowych funkcji muzyki, mechanizmów symbolicznych oraz praktycznych ograniczeń wynikających z tożsamości uczestników. Muzyka nie jest neutralnym nośnikiem dźwięku — niesie ze sobą znaczenia rytualne, historyczne, polityczne, obyczajowe i religijne. Dlatego proces selekcji repertuaru powinien opierać się na trzech filarach: rzetelnej analizie znaczeń, procedurach zgody i bezpieczeństwa oraz adaptacyjnej elastyczności artystyczno-terapeutycznej.

Kluczowe pojęcia i ramy teoretyczne:

  • Funkcja muzyczna — każda pieśń lub motyw pełni określoną funkcję (rytualna, obrzędowa, pamięciowa, towarzyska, terapeutyczna). Niezrozumienie funkcji prowadzi do niewłaściwego użycia i potencjalnego naruszenia.

  • Intencjonalność kulturowa — utwory mogą mieć przypisaną intencję (np. wywołanie żałoby, podtrzymanie tożsamości, wezwanie do modlitwy). Badanie intencji wymaga dialogu z nosicielami tradycji.

  • Wrażliwość symboliczna — instrumenty, skale, melodie lub rytmy mogą być nosicielami symboli, których profanacja jest bolesna dla wspólnoty.

  • Adaptacyjność estetyczna — możliwość modyfikacji utworu bez utraty jego istotnych znaczeń; nie wszystkie utwory nadają się do adaptacji.

  • Prawo do kontekstu — prawo wspólnoty do decydowania o tym, kiedy i w jakim kontekście jej muzyka może być używana.

Dobór repertuaru powinien być procesem świadomym, dokumentowanym i negocjowanym. Terapeuta pełni rolę kuratora i pośrednika, a nie właściciela kulturowych treści.

Systematyczna procedura doboru repertuaru — kroki operacyjne

  1. Inventaryzacja możliwych utworów

    • Zbierz propozycje repertuarowe od uczestników oraz ze źródeł lokalnych.

    • Każdy utwór opisany jest w formie karty: nazwa, kontekst użycia, tekst (jeśli występuje), instrumentarium, przypisane znaczenia, autor lub status anonimowy, źródło zgody (kto wskazał i czy jest reprezentatywny).

  2. Ocena ryzyka kulturowego (skala czterostopniowa)

    • 0 — bez znaczących ograniczeń; powszechnie adaptowalny.

    • 1 — wymaga drobnej konsultacji lub delikatnej adaptacji.

    • 2 — wymaga zgody starszyzny lub przedstawiciela kultury; wysoki ładunek symboliczny.

    • 3 — zakaz użycia poza kontekstem rytualnym; nieadaptowalny bez szkody kulturowej.

  3. Analiza emocjonalnego potencjału wyzwalającego

    • Ocenić prawdopodobieństwo wywołania silnych reakcji (trauma, żałoba, euforia), przypisując wskaźnik od 0 do 5 oraz proponując strategie łagodzące (np. możliwość wcześniejszego wycofania się osoby, obecność tłumacza, zakaz nagrań).

  4. Ustalenie stopnia modyfikowalności

    • Czy melodię można skrócić, zmienić harmonię, przenieść do innego instrumentarium czy też jest nienaruszalna? Oznaczyć: modyfikowalna / częściowo modyfikowalna / niemodyfikowalna.

  5. Procedura uzyskania zgody

    • W przypadku utworów o poziomie ryzyka 1–3 należy uzyskać zgodę: ustną w obecności mediatora kulturowego lub pisemną, zgodnie z lokalnymi normami.

    • Zapisać warunki użycia (np. kto może wykonywać, czy można nagrywać, czy można wprowadzać zmiany).

  6. Etykietowanie repertuaru

    • Każdy utwór otrzymuje etykietę widoczną dla prowadzących: znaczenie, zgoda (tak/nie), modyfikacje dozwolone, wskazówki wykonawcze (głośność, konieczność obecności osoby starszej, momenty ciszy, zakaz dotyku instrumentu przez obce osoby).

Praktyczne ćwiczenia i warsztaty dotyczące doboru repertuaru

Ćwiczenie 1 — „Archeologia pieśni” (czas: 90–150 min)

Cel: głęboka analiza historii i funkcji utworu.
Przebieg:

  1. Wybrać jeden utwór proponowany przez uczestnika.

  2. Poprosić autora/proponującego o opowiedzenie jego pochodzenia, znaczenia, okolic użycia, skrótowo — dlaczego jest ważny.

  3. Grupa zadaje pytania wyłącznie w formie: „Jak?”, „Kiedy?”, „Kto?”, „Gdzie?” — bez interpretacji.

  4. Prowadzący zapisuje: czy utwór jest sakralny, czy obrzędowy, jakie są zakazy dotyczące jego modyfikacji i kto jest kompetentny do wydawania zgody.

  5. Wypracować listę warunków użycia (np. tylko w obecności starszyzny, tylko w określonych porach roku, bez nagrań).

Efekt: karta „archeologii” utworu z jasno określonym statusem.

Ćwiczenie 2 — „Test kontekstu” (czas: 60–90 min)

Cel: sprawdzenie, jak utwór funkcjonuje w zmienionych kontekstach.
Przebieg:

  1. Zaprezentować utwór w trzech kontekstach symulacyjnych: a) oryginalny (opisany przez właściciela), b) neutralny warsztatowy, c) zmieniony kontekst (np. użyty jako tło relaksacyjne).

  2. Po każdym wykonaniu przeprowadzić krótkie refleksje uczestników: czy zachowano intencję? czy nastąpiła utrata znaczenia? czy ktoś poczuł dyskomfort?

  3. Notować reakcje i wnioskować o dopuszczalności użycia w danym kontekście.

Uwaga etyczna: test kontekstu wykonywać wyłącznie za zgodą osoby reprezentującej utwór oraz z możliwością natychmiastowego zaprzestania.

Ćwiczenie 3 — „Macierz zgodności” (czas: 45–60 min)

Cel: praktyczne zapoznanie zespołu z podejmowaniem decyzji repertuarowych.
Przebieg:

  1. Na dużej tablicy narysować matrycę z osiami: „ważność kulturowa” (niska — wysoka) i „możliwość adaptacji” (duża — mała).

  2. Wkładać karty utworów w odpowiednie pola i uzasadniać wybór.

  3. Dla utworów w polu „wysoka ważność — mała adaptacja” ustalić protokół: kto wydaje zgodę, jakie warunki, jakie zabezpieczenia terapeutów.

Rezultat: wizualne narzędzie decyzyjne ułatwiające planowanie sesji.

Ćwiczenie 4 — „Przepisy aranżacyjne” (czas: 120 min)

Cel: wypracowanie konkretnych reguł adaptacji repertuaru.
Przebieg:

  1. Zespół opracowuje listę reguł: np. „nie zmieniać tekstu”, „nie używać refrenu poza kontekstem obrzędowym”, „przy modyfikacji zachować skalę modalną”, „nie używać instrumentu X w aranżacji modernistycznej”.

  2. Test: w parach aranżować krótki fragment w zgodzie z regułami i prezentować.

  3. Grupa ocenia zgodność z regułami i ewentualne naruszenia.

Wynik: dokument „przepisy aranżacyjne” dostępny dla wszystkich prowadzących.

Ćwiczenie 5 — „Symulacja zgody” (czas: 60 min)

Cel: praktyka negocjacji i uzyskiwania zgody kulturowej.
Przebieg:

  1. Jedna osoba wciela się w rolę przedstawiciela wspólnoty, druga prowadzącego, który prosi o zgodę na wykonanie utworu w określonym celu (np. nagranie terapeutyczne).

  2. Prowadzący ćwiczy formuły: wyjaśnienie celu, wskazanie korzyści, zaproponowanie form dzielenia się przychodami (jeśli dotyczy), ustalenie ograniczeń.

  3. Zmiana ról i omówienie trudności w negocjacjach.

Efekt: zwiększenie kompetencji komunikacyjnych w etycznym pozyskiwaniu zgody.

Ćwiczenie 6 — „Tabu-test” (czas: 30–45 min)

Cel: identyfikacja elementów absolutnie zakazanych.
Przebieg:

  1. Na karteczkach uczestnicy anonimowo zapisują elementy muzyczne, które uważają za zakazane w ich tradycji (np. użycie konkretnego rytmu przez osoby niezamężne, zakaz wykonywania pieśni przez mężczyznę itp.).

  2. Karty analizowane są przez prowadzących, tworząc listę „tabu” z komentarzami i sposobami radzenia sobie (np. wyłączenie utworu z repertuaru lub zaproszenie osoby autoryzowanej do wykonania).

Uwaga: anonimowość chroni uczestników i umożliwia ujawnienie informacji, które wprost mogłyby nie być zgłoszone.

Ćwiczenie 7 — „Skala wrażliwości” (czas: 30 min)

Cel: praktyczne określenie parametrów wykonawczych (głośność, tempo, dynamika).
Przebieg:

  1. Dla wybranego utworu grupa określa: minimalna akceptowalna głośność, maksymalna głośność, tempo, momenty ciszy, miejsce dla recytacji lub modlitwy.

  2. Prowadzący zapisuje te parametry jako część karty repertuarowej.

Techniczne adaptacje repertuaru — zasady muzyczne i akustyczne

  1. Transpozycja i skale

    • Zmiana tonacji powinna uwzględniać oryginalną modalność. W przypadku systemów mikrotonalnych konieczna jest konsultacja; jeśli adaptacja do równego temperamentu niszczy istotę melodii, lepiej unikać.

  2. Harmonia i akompaniament

    • Wprowadzając harmonię do tradycji melodycznych unikaj agresywnej modulacji harmonicznej, która może zmienić sens melodii. Stosować akompaniament modulujący dynamikę i przestrzeń, nie narzucający nowych treści symbolicznych.

  3. Rytmika

    • Zachować oryginalne schematy rytmiczne lub wprowadzać warianty rytmiczne, które nie zakłócają obrzędowej funkcji rytmu. Testować, czy zmiana metrum nie powoduje utraty tożsamości utworu.

  4. Instrumentarium

    • Gdy oryginalne instrumenty są niedostępne, wybierać instrumenty neutralne tonalnie, które nie zastępują symbolicznego instrumentarium (np. bęben ceremonialny). Zawsze odnotować, że instrument zastępczy został użyty i uzyskać na to zgodę.

  5. Tekst i język

    • Tłumaczenia pieśni powinny zachować rytmikę i intencję. Jeśli tłumaczenie jest niemożliwe bez utraty sensu, rozważyć pozostawienie oryginalnego tekstu z krótkim objaśnieniem.

  6. Nagrania i dokumentacja

    • Nagrywanie utworów o istotnym znaczeniu kulturowym wymaga uprzedniej zgody, określenia miejsca przechowywania i warunków wykorzystania. Zapisy audio powinny być opatrzone metadanymi: źródło, zgoda, warunki.

Ramy decyzyjne i narzędzia wspomagające wybór repertuaru

  1. Karta repertuarowa (szablon) — niezbędna przy każdym utworze: nazwa, autor, język, funkcja kulturowa, status zgody, stopień adaptowalności, parametry wykonawcze, wskaźnik ryzyka, notatki.

  2. Checklist bezpieczeństwa repertuarowego

    • Czy utwór ma wymiar sakralny?

    • Czy są zakazy dotyczące wykonawców?

    • Czy wymagane jest towarzystwo starszyzny?

    • Czy nagrywanie jest dozwolone?

    • Czy istnieje ryzyko wywołania traumy?

    • Czy utwór można skrócić bez szkody?

  3. Regulamin repertuarowy grupy — dostępny dla uczestników, opisujący zasady korzystania z utworów i procedury zgłaszania nowych propozycji.

  4. Baza kontaktów kulturowych — lista osób kompetentnych do konsultacji w zakresie poszczególnych tradycji.

Ćwiczenia rozwijające kompetencje adaptacyjne prowadzącego (warsztaty umiejętności)

Ćwiczenie 8 — „Skala adaptacyjna” (czas: 60 min)

Cel: praktyka w szybkiej ocenie przydatności utworu.
Przebieg:

  1. Prowadzący otrzymuje 6 kart utworów z różnymi opisami. W ciągu 10 minut musi ocenić poziom ryzyka i zaproponować sposób użycia podczas sesji.

  2. Omówienie decyzji z zespołem: co było przesłanką, jakie kroki zabezpieczające.

Ćwiczenie 9 — „Mistrzowie kontekstu” (czas: 120 min)

Cel: nauka pracy z przedstawicielami tradycji.
Przebieg:

  1. Zaprosić osoby z danej tradycji do poprowadzenia krótkiego segmentu i obserwować ich kryteria wyboru utworów.

  2. Po segmencie prowadzący i zespół analizują kryteria i zapisują je jako zasady do użycia.

Ćwiczenie 10 — „Repertuarowy dryf” (czas: 90 min)

Cel: testowanie granic łączenia tradycji i nowoczesności.
Przebieg:

  1. Zespół przypadkowo łączy fragmenty trzech różnorodnych utworów i próbuje stworzyć krótki kolaż, jednocześnie identyfikując momenty, w których dochodzi do napięcia kulturowego.

  2. Dyskusja o tym, które połączenia są bezpieczne, a które wymagają zgody.

Specjalne procedury w przypadku repertoarów krytycznych

Dla utworów o wysokim ładunku symboliczno-rytualnym wprowadzić procedury dodatkowe:

  • Wstępne spotkanie z przedstawicielami kultury — omówienie zamiaru, wyjaśnienie celu terapeutycznego, ustalenie formy udziału.

  • Obecność reprezentanta podczas wykonania — jeśli możliwe, zaprosić osobę autoryzującą do współwykonywania lub nadzorowania.

  • Protokół natychmiastowego wycofania — jeżeli podczas wykonania pojawią się sygnały dyskomfortu, natychmiast przerwać i przeprowadzić rozmowę moderowaną.

  • Umowy o współdzielenie korzyści — w przypadku komercyjnego wykorzystania materiałów ustalić zasady dzielenia korzyści i własności intelektualnej.

Propozycje metod ewaluacji trafności repertuaru (narzędzia jakościowe i ilościowe)

  1. Ankieta przed/po sesji — pytania dotyczące komfortu, poczucia szacunku dla tradycji, emocjonalnej reakcji, zrozumienia intencji wykonania.

  2. Wywiady pogłębione — przeprowadzone z przedstawicielami grup tradycyjnych w celu oceny, czy wykorzystanie repertuaru było adekwatne.

  3. Analiza zachowań niewerbalnych — rejestracja i ocena sygnałów dyskomfortu, dystansu, nagłego wycofania.

  4. Metryka adaptacyjności — liczba utworów z etykietą „bezpieczny do adaptacji” vs „wymaga zgody” jako wskaźnik stopnia integracji repertuarowej.

  5. Raport zgodności — po każdym cyklu sesji prowadzący sporządza raport: jakie utwory zostały użyte, jakie warunki, jakie reakcje, rekomendacje na przyszłość.

Zestaw praktyczny — wzory i szablony do natychmiastowego użycia

  • Szablon karty repertuarowej (gotowy do wypełnienia przez prowadzącego) — pola: tytuł, pochodzenie, funkcja, status zgody, parametry wykonawcze, ryzyko, modyfikacje dozwolone, data i podpis osoby udzielającej zgody.

  • Lista kontrolna przed sesją (5 punktów): sprawdź zgodę, ustaw parametry wykonawcze, przygotuj plan B, powiadom osoby reprezentujące tradycję, upewnij się co do nagrań.

  • Formularz zgody dla uczestnika — prosty formularz informujący o zamiarze użycia utworu i możliwościach wycofania się.

Praktyczne przykłady zastosowania zasad (scenariusze)

  1. Scenariusz A — pieśń pogrzebowa proponowana jako element relaksacji

    • Procedura: identyfikacja funkcji rytualnej → ocena ryzyka (wysoka) → kontakt z przedstawicielem tradycji → uzyskanie warunkowej zgody (tylko fragment, bez tekstu, w obecności reprezentanta) → oznakowanie utworu jako „tylko z przedstawicielem”.

  2. Scenariusz B — pieśń ludowa o znaczeniu tożsamościowym proponowana do aranżacji współczesnej

    • Procedura: karta repertuarowa → analiza modyfikowalności (częściowa) → opracowanie „przepisów aranżacyjnych” → uzyskanie zgody autorów lub społeczności → próba w małej grupie z feedbackiem.

  3. Scenariusz C — instrument rytualny niedostępny, zastąpienie instrumentem neutralnym

    • Procedura: konsultacja z właścicielem tradycji → ustalenie instrumentu zastępczego akceptowanego przez społeczność → zapisy w karcie repertuarowej → informacja dla uczestników.

Dobór repertuaru w muzykoterapii wielokulturowej jest procesem ciągłej negocjacji, wrażliwej adaptacji i odpowiedzialności etycznej. Praktyczne ćwiczenia, procedury zgody, techniczne reguły adaptacji oraz narzędzia ewaluacyjne tworzą ramę pozwalającą na świadome, szanujące i skuteczne wykorzystanie muzyki jako środka terapeutycznego w zróżnicowanych społecznościach.


Previous
Next