4.3.2. Zastosowanie w terapii choroby Alzheimera i demencji: Wspieranie orientacji osobistej i emocjonalnej przez wspólne słuchanie muzyki

4. Wspieranie orientacji osobistej i emocjonalnej przez wspólne słuchanie muzyki

Wspólne słuchanie muzyki jako interwencja terapeutyczna dla osób z chorobą Alzheimera i innymi postaciami demencji odgrywa fundamentalną rolę w przywracaniu, stabilizowaniu i wzmacnianiu orientacji osobistej (czyli „ja” w relacji do samego siebie, do przeszłości i teraźniejszości) oraz orientacji emocjonalnej (czyli rozpoznania i modulacji emocji, zarówno własnych, jak i cudzych). Proces ten zachodzi na drodze aktywizacji struktur limbicznych, powiązań sieci DMN (Default Mode Network), przyśrodkowych obszarów przedczołowych oraz hipokampa i ciała migdałowatego, które odpowiadają za przetwarzanie autobiograficznych wspomnień, emocji oraz tożsamości.

Teoria neuropsychologiczna:

U chorych z demencją obserwuje się degradację sieci neuronalnych odpowiedzialnych za konsolidację pamięci epizodycznej i orientację w rzeczywistości. Jednakże struktury limbiczne (szczególnie jądro półleżące i ciało migdałowate), odpowiedzialne za reakcje emocjonalne na muzykę, pozostają względnie oszczędzone do późnych stadiów choroby. Dzięki temu muzyka, zwłaszcza ta znana z młodości pacjenta, pełni funkcję katalizatora, który pozwala na chwilowe przywrócenie orientacji osobistej poprzez mechanizm „emocjonalnego rozpoznania siebie”.

Muzyka znana (np. z lat młodości czy z okresu wczesnej dorosłości) aktywuje pamięć implicytną oraz ścieżki poznawcze nie wymagające intencji przypomnienia – zwłaszcza sieci zakotwiczone w pamięci proceduralnej i emocjonalnej. Wspólne słuchanie muzyki (czyli z obecnością drugiej osoby) wzmacnia tę reakcję, ponieważ umożliwia synchronizację emocjonalną i społeczną, opartą na efektach rezonansu emocjonalnego i lustrzanych neuronów.

Praktyczne ćwiczenia – wspólne słuchanie jako narzędzie orientacji osobistej i emocjonalnej:

1. Ćwiczenie „Muzyczne lustro przeszłości”

Cel: Wzbudzenie wspomnień tożsamościowych poprzez znane melodie.

Przebieg:

Opiekun lub terapeuta przygotowuje listę utworów charakterystycznych dla okresu młodości pacjenta (wiek 15–25 lat).
Podczas sesji (ok. 20–30 minut) pacjent słucha ich wspólnie z terapeutą.
Terapeuta zadaje pytania typu: „Czy pamiętasz, gdzie pierwszy raz tego słuchałeś?”, „Z kim kojarzy Ci się ta piosenka?”, „Czy przypomina Ci się zapach, miejsce, wydarzenie?”
Nie oczekuje się odpowiedzi werbalnej – nawet mimika, wzrok, wzruszenie czy łzy są oznaką aktywacji śladu pamięciowego.

Wariant grupowy: Uczestnicy słuchają razem i dzielą się spontanicznymi wspomnieniami.

2. Ćwiczenie „Piosenka mojego życia”

Cel: Wzmacnianie orientacji osobistej poprzez identyfikację z wybranym utworem.

Przebieg:

Senior wybiera jedną piosenkę, która według niego najlepiej oddaje jego charakter, wartości lub wspomnienia.
Piosenka odtwarzana jest w towarzystwie bliskiej osoby lub grupy.
Następnie tworzy się kolaż lub opowieść „o mnie” – rysunek, zdjęcia, historia spisana przez terapeutę na podstawie skojarzeń seniora.
Słuchanie tej piosenki codziennie przez kilka tygodni (zwłaszcza rano) ma efekt zakotwiczający tożsamość.

3. Ćwiczenie „Emocjonalna podróż przez muzykę”

Cel: Rozpoznawanie i nazywanie emocji poprzez muzykę.

Przebieg:

Odtwarzane są utwory w różnych tonacjach emocjonalnych: wesołe, melancholijne, liryczne, marszowe, dramatyczne.
Po każdym utworze terapeuta pyta: „Co czujesz, gdy to słyszysz?”, „Czy to uczucie jest Ci znane?”, „Czy pamiętasz inną sytuację, w której się tak czułeś?”
Senior ma do dyspozycji kartoniki z piktogramami emocji (np. buźki smutne, wesołe, zaskoczone) i wybiera jedną.
Pomaga to wzmacniać orientację emocjonalną i lepiej regulować afekty.

4. Ćwiczenie „Dźwiękowe drzewo genealogiczne”

Cel: Reintegracja tożsamości rodzinnej i emocjonalnych relacji poprzez muzykę.

Przebieg:

Terapeuta prosi rodzinę o opisanie, jakie piosenki kojarzą się z poszczególnymi osobami (babcia – kolędy, mama – pieśni religijne, wnuk – disco polo).
Tworzy się „mapę dźwiękową” rodu, czyli ścieżkę dźwiękową symbolizującą relacje rodzinne.
Senior słucha jej z rodziną lub terapeutą i opisuje swoje uczucia: „Gdy słyszę to, czuję...”
Efekt: emocjonalne połączenie z bliskimi oraz rekonstrukcja wewnętrznej spójności ja.

5. Ćwiczenie „Stacje emocji”

Cel: Stabilizacja nastroju i orientacji w czasie poprzez sekwencję muzyczną.

Przebieg:

Tworzy się dzienny harmonogram muzyczny: rano – energetyzująca muzyka marszowa, południe – łagodna klasyczna, wieczór – relaksacyjne dźwięki harfy lub natury.
Senior słucha jej w określonych porach dnia.
Przy każdej „stacji” terapeuta pyta: „Jaki to moment dnia?”, „Czego teraz potrzebuje Twoje ciało?” – budując świadomość czasoprzestrzenną.
Pomaga to seniorom utrzymać rytm dnia i rozpoznawać emocjonalne potrzeby.

6. Ćwiczenie „Muzyczna autobiografia emocjonalna”

Cel: Odzyskiwanie dostępu do kluczowych wydarzeń życiowych poprzez sekwencję utworów.

Przebieg:

Pacjent z pomocą rodziny lub terapeuty dobiera utwory z dzieciństwa, młodości, dorosłości i starości.
Tworzy się playlistę przedstawiającą kolejne etapy życia.
Każde słuchanie odbywa się z komentarzem terapeuty: „To był czas, gdy byłeś uczniem”, „Tu miałeś już dzieci...”
Przypomina to sesję wspomnień zakotwiczoną w emocjach, nie w faktach.

7. Ćwiczenie „Muzyczna kotwica emocjonalna”

Cel: Tworzenie powtarzalnych sekwencji muzycznych kojarzących się z bezpieczeństwem i stabilnością emocjonalną.

Przebieg:

Jeden utwór (np. kołysanka lub pieśń religijna) wybierany jest jako kotwica.
Odtwarzany jest zawsze w sytuacjach lękowych lub dezorientacji (np. zmiana pokoju, zachowania agresywne).
Z czasem wywołuje efekt klasycznej kondycji emocjonalnej: słyszenie utworu → uspokojenie → poprawa orientacji emocjonalnej.

8. Ćwiczenie „Echo emocji” (w parach)

Cel: Wzmacnianie relacji interpersonalnych i rozpoznawania cudzych emocji przez muzykę.

Przebieg:

Senior i terapeuta słuchają razem utworu.
Terapeuta opisuje swoją reakcję emocjonalną: „Czuję wzruszenie, gdy to słyszę...”
Prosi seniora, by powiedział (lub pokazał obrazkiem), co czuje on.
Celem jest synchronizacja emocji i aktywizacja empatii przez wspólną ekspresję.

9. Ćwiczenie „Wspólna lista dźwięków rodzinnych”

Cel: Tworzenie dźwiękowej mapy więzi rodzinnych i emocjonalnego bezpieczeństwa.

Przebieg:

Senior i rodzina wspólnie wybierają utwory kojarzące się z ważnymi momentami – Wigilia, urodziny, komunia dzieci, wakacje.
Odtwarza się je w obecności seniora.
Każdy członek rodziny mówi: „To utwór, który przypomina mi...”
Wzmacnia to orientację osobistą przez emocjonalne zakotwiczenie w relacjach.

10. Ćwiczenie „Dźwięki mojego domu”

Cel: Reintegracja orientacji przestrzennej poprzez odgłosy znane z życia codziennego.

Przebieg:

Nagrywa się typowe dźwięki z życia seniora: tykanie zegara, odgłos czajnika, kroki bliskich, dzwon kościelny.
Tworzy się z nich „krajobraz dźwiękowy” – odtwarzany regularnie jako tło.
Dzięki temu senior łatwiej odnajduje się w przestrzeni i odczuwa emocjonalną spójność z miejscem.

Każde z tych ćwiczeń powinno być prowadzone w sposób uważny, dostosowany do stanu psychicznego i neurologicznego pacjenta, z uwzględnieniem jego biografii muzycznej, wartości kulturowych oraz indywidualnych preferencji estetycznych. Techniki wspólnego słuchania muzyki nie są jedynie biernym doświadczeniem – stanowią aktywne, dynamiczne narzędzie terapeutyczne, które potrafi przywrócić osobistą ciągłość „ja”, zakotwiczyć seniora emocjonalnie w otaczającej go rzeczywistości i pogłębić jego poczucie bezpieczeństwa w kontekście tożsamościowym i społecznym.