1.5. Zarządzanie ryzykiem i rejestr zdarzeń niepożądanych: Klasyfikacja i oznakowanie materiału biologicznego i odpadów medycznych

5. Klasyfikacja i oznakowanie materiału biologicznego i odpadów medycznych

Kategoria A — odpady zakaźne (krew, materiały nasączone krwią, zużyte igły, opatrunki z wydzielinami): opatrunki, gaziki, bandaże, waciki, rękawice jednorazowe skażone krwią lub płynami ustrojowymi; odpady z mokrej hijamy.
Kategoria B — ostre i przebijające (sharps): igły, skalpele, lancety, fragmenty szkła, złamane końcówki baniek jeżeli ostre.
Kategoria C — odpady zakaźne o dużym ryzyku (specjalne): materiały zakaźne z potwierdzoną bakteriologiczną/wirologiczną obecnością patogenów (rzadko w praktyce gabinetowej, ale możliwe w przypadku dokumentowanych zakażeń).
Kategoria D — odpady komunalne/niezakaźne: papier, opakowania, zużyte ręczniki papierowe niezanieczyszczone biologicznie.

Każdy rodzaj odpadów musi być opatrzony etykietą/kolorem zgodnym z lokalnymi regulacjami (w praktyce: worki/pojemniki na odpady zakaźne czerwone, sharps — żółte, odpady komunalne — czarne/niebieskie) oraz piktogramami ostrzegawczymi.

Segregacja u źródła i zasady postępowania na stanowisku zabiegowym

Segregacja powinna odbywać się natychmiast przy miejscu zabiegu; nie wolno mieszać odpadów zakaźnych z komunalnymi.
Przy każdym stanowisku przygotować zestaw jednorazowych pojemników: zamykane pojemniki na sharps (żółte, z zabezpieczeniem przed ponownym wkłuciem), worki na odpady zakaźne (czerwone, wzmocnione), kontener na odpady komunalne.
Worki i pojemniki nie powinny być wypełniane powyżej ¾ pojemności; zamknięcie i zabezpieczenie worka odbywa się natychmiast po zakończeniu sesji lub zmiany pacjenta.
Przed przystąpieniem do mokrej hijamy zabezpieczyć dodatkowy zestaw do natychmiastowego gromadzenia skażonych materiałów (gaziki, opatrunki, rękawice).

Postępowanie ze sharps (igły, skalpele, ostre elementy)

Używane sharps natychmiast umieszczać w twardych, sztywnych pojemnikach odpornych na przebicie, oznakowanych i z zamykaniem jednorazowym.
Nigdy nie zginać, nie przełamywać, nie recyrkulować igieł.
Pojemnik na sharps powinien być umieszczony w zasięgu ręki osoby wykonującej zabieg, ale poza bezpośrednim polem chwytania pacjenta.
Po osiągnięciu poziomu napełnienia (maks. ¾) procedura zamknięcia i przeniesienia do magazynu odpadów zakaźnych powinna być niezwłocznie wykonana.

Zasady aseptyki i ochrona personelu — PPE oraz postępowanie podczas zbierania odpadów

Personel obowiązkowo stosuje rękawice jednorazowe, ochraniacze na odzież (fartuchy), ochronę oczu/twarz przy pracy z krwią.
Przy zbieraniu odpadów zanieczyszczonych krwią stosować rękawice podwójnie (opcjonalnie) i maski jeśli istnieje ryzyko rozprysku.
Mycie rąk przed i po usunięciu rękawic zgodnie z procedurą higieny; dostęp do środków do dezynfekcji rąk na stanowisku.
W przypadku uszkodzenia bariery ochronnej (np. rozdarcie rękawicy) — natychmiastowa procedura: przerwać czynność, odkaż miejsce narażenia, zgłosić incydent i wdrożyć procedury post- narażeniowe zgodne z BHP (zgodnie z lokalnymi wymogami).

Tymczasowe magazynowanie i transport wewnętrzny

Magazyn odpadów zakaźnych wewnątrz placówki: wydzielone, zamykane pomieszczenie/pojemnik zgodne z przepisami sanitarnymi, chłodne, z ograniczonym dostępem.
Odpady transportowane wewnętrznie w zamkniętych, szczelnych pojemnikach oznakowanych, przy użyciu wyznaczonych tras i harmonogramu (unikać korytarzy publicznych w godzinach szczytu).
Częstotliwość odbiorów powinna być ustalona (codziennie lub wg wolumenu pracy) i zapisana w umowie z podmiotem odbierającym odpady medyczne.

Dezynfekcja i ewentualna sterylizacja narzędzi wielokrotnego użytku

Wszystkie narzędzia wielokrotnego użytku (np. metalowe łyżeczki, instrumentarium nieinwazyjne) przed dezynfekcją oczyszczać z widocznych zanieczyszczeń.
Wstępne płukanie → dezynfekcja chemiczna zgodna z instrukcją producenta (określonym stężeniem i czasem ekspozycji) → sterylizacja (autoklaw) jeśli narzędzie ma kontakt z krwią lub uszkodzoną skórą.
Prowadzić rejestr sterylizacji (data, cykl, operator, wskaźniki biologiczne/chemiczne).
Używać tylko odczynników i procedur zgodnych z krajowymi rekomendacjami i kartami charakterystyki (MSDS).

Usuwanie i utylizacja odpadów — zewnętrzny odbiór i dokumentacja

Odpady zakaźne i sharps przekazywać wyłącznie wyspecjalizowanym firmom posiadającym zezwolenia na transport i utylizację odpadów medycznych. Umowa powinna precyzować częstotliwość odbioru, sposób dokumentowania (potwierdzenie odbioru, protokół przewozu).
Każde przekazanie odpadów dokumentować: data, ilość/masa (jeśli możliwe), kategorie odpadów, podpis osoby przekazującej i odbierającej, numer rejestracyjny transportu.
Przechowywać dokumenty przez okres wymagany przepisami (zwykle kilka lat) w formie audytowalnej.

Postępowanie w przypadku wycieku, skażenia lub incydentu z materiałem biologicznym

Natychmiast ewakuować miejsce w miarę potrzeby, założyć barierę ochronną, osłonić teren.
Użyć neutralizatora/dezynfektanta o udokumentowanej skuteczności wobec krwiopochodnych patogenów; zebrać materiał skażony zgodnie z procedurą (worki z etykietą „skażone”).
Zgłosić incydent do lidera BHP, udokumentować w rejestrze zdarzeń niepożądanych, przeprowadzić RCA jeśli konieczne.
W przypadku narażenia personelu: natychmiast wdrożyć procedury poekspozycyjne (zgodnie z lokalnymi wytycznymi: badań serologicznych, profilaktyki, konsultacji medycznej).

Dokumentacja, śledzenie i rejestry — wymagane zapisy

Karta ewidencji odpadów: daty, rodzaj odpadów, ilość, sposób unieszkodliwienia, firma odbierająca, numery dokumentów przewozowych.
Rejestr sterylizacji narzędzi.
Protokół postępowania poekspozycyjnego (formularze BHP).
Rejestr szkoleń personelu z zakresu BHP i zarządzania odpadami (imię, data, zakres szkolenia).
Raporty inspekcji i audytów wewnętrznych dotyczących gospodarki odpadami.

Szkolenia i kompetencje personelu

Obowiązkowe szkolenia wstępne i okresowe (min. raz w roku) obejmujące: segregację odpadów, postępowanie ze sharps, PPE, procedury postępowania w razie wycieku/narażenia, dokumentację i procedury przekazywania odpadów.
Szkolenia praktyczne: symulacje zbierania krwi, usuwania rozlanego materiału zakaźnego, zamykania i segregacji pojemników na sharps.
Wyznaczenie osoby odpowiedzialnej za gospodarkę odpadami (koordynator BHP) oraz zastępstwa na czas nieobecności.

Wymogi prawne i zgodność z regulacjami (Polska / UE)

Postępować zgodnie z krajowymi przepisami dotyczącymi odpadów medycznych, BHP, przepisami sanitarnymi oraz wytycznymi UE dotyczącymi gospodarowania odpadami niebezpiecznymi.
Umowy z firmami odbierającymi odpady powinny zawierać potwierdzenie posiadania odpowiednich zezwoleń i ubezpieczeń.
Przestrzegać wymogów RODO przy dokumentowaniu danych pacjenta powiązanych z odpadami (np. zgoda na zdjęcia), oraz zasad poufności w raportach incydentów.

Audyty, monitoring i wskaźniki jakościowe

Prowadzić regularne audyty wewnętrzne (np. kwartalne) oceniające zgodność z procedurami segregacji, zamykania pojemników, dokumentacją odbiorów.
Wskaźniki do monitorowania: liczba incydentów związanych z sharps na 1000 zabiegów, procent zgodności z procedurą segregacji, czas od zgłoszenia do usunięcia wycieku.
Wyniki audytów przedstawiać zespołowi i wdrażać działania korygujące.

Szablony i checklisty do wdrożenia w praktyce gabinetowej

Checklista stanowiska przed zabiegiem: dostępność pojemnika na sharps, worków na odpady zakaźne, rękawic, płynów dezynfekcyjnych.
Formularz przekazania odpadów do firmy odbierającej (data, kategorie, podpisy).
Formularz incydentu wycieku/ekspozycji (czas, miejsce, osoby, działania podjęte).
Plan awaryjny dla sytuacji kryzysowych (numery telefonów, procedury izolacji, odpowiedzialne osoby).

Aspekty praktyczne specyficzne dla hijama i bańkowania mokrego

Przed mokrą hijamą obowiązkowo weryfikować stan leków pacjenta (antykoagulanty) i stosować dodatkowe środki ostrożności; jeżeli pacjent jest na lekach przeciwkrzepliwych, rozważyć odroczenie procedury i konsultację z lekarzem.
Wszystkie odpady po mokrej hijamie (gaza, opatrunki, rękawice) traktować jako odpady zakaźne i umieszczać w workach zgodnie z kolorystyką.
Po zabiegu zapewnić szczelne, jednorazowe opakowanie biologicznie skażonych materiałów przed przeniesieniem do magazynu.

Komunikacja z pacjentem i informowanie o postępowaniu z odpadami

Informować pacjenta w dokumentacji zgody, że odpady biologiczne będą usuwane zgodnie z procedurami BHP i odpowiednimi przepisami.
W przypadku incydentów powiadamiać pacjenta o podjętych działaniach i możliwośćch dalszej opieki / badań (np. w razie ekspozycji na krew).

Koszty i aspekty organizacyjne

Uwzględnić w budżecie koszty: pojemników na sharps, worków specjalistycznych, umów z firmą odbierającą odpady, szkoleń, procedur sterylizacji oraz audytów.
Planowanie logistyki odbioru w zależności od wolumenu zabiegów — małe gabinety mogą potrzebować częstszych odbiorów niż placówki z dużym obciążeniem.