8.5. Zarządzanie krwią i odpadami biologicznymi; protokoły bezpieczeństwa biologicznego

2. Klasyfikacja odpadów i oznaczanie pojemników

Zasady klasyfikacji — ogólna logika

System klasyfikacji odpadów medycznych powinien oddawać trzy elementy jednocześnie: źródło wytworzenia, charakter ryzyka oraz przeznaczenie dalszego postępowania. W praktyce oznacza to, że każdy strumień odpadów otrzymuje jednoznaczny kod/oznaczenie oraz opis, które pozwalają natychmiast zdecydować o bezpiecznym sposobie zbierania, magazynowania, transportu i unieszkodliwiania. Właściwa klasyfikacja to pierwszy i najważniejszy krok minimalizujący ryzyko zakażenia, skażenia środowiska i nieprawidłowej utylizacji.

Klasyfikacja powinna być oparta o katalog przyjęty w systemie zarządzania odpadami danej jednostki (np. katalog zgodny z krajowym katalogiem odpadów/EWC), ale w praktyce kursu ważniejsze jest zrozumienie kryteriów przypisywania odpadów do grup niż pamiętanie numerów — kursant musi potrafić rozpoznać elementarne cechy: zakaźne / inwazyjne / farmaceutyczne / cytotoksyczne / chemiczne / ostre (ostre narzędzia), oraz ustalić czy odpady są klasyfikowane jako niebezpieczne.

Hierarchia kryteriów klasyfikacji

Pierwotne kryterium – charakter ryzyka biologicznego
- Czy materiał zawiera materiał zakaźny (patogeny)?
- Czy istnieje ryzyko kontaktu z krwią/innymi płynami ustrojowymi?
Drugorzędne kryterium – forma fizyczna odpadów
- Ciała stałe (tkaniny, opatrunki), płyny, ostre narzędzia, pojemniki z lekami.
Trzeciorzędne kryterium – zawartość czynników toksycznych/chemo- / radioaktywnych
- Leki cytotoksyczne, preparaty radiofarmaceutyczne, odpady chemiczne wymagają odrębnych procedur.
Kryterium użytkowe – dalsze postępowanie
- Czy odpady są przeznaczone do spalania, unieszkodliwiania w sposób chemiczny, czy specjalistycznego przetworzenia?

Struktura oznaczeń i etykietowania

Dla przejrzystości i bezpieczeństwa każde opakowanie / pojemnik powinno nosić etykietę zawierającą kilka stałych elementów:

Kod odpadów — zgodny z przyjętym katalogiem (krótki, jednoznaczny);
Krótka nazwa/typ odpadów (np. „odpady zakaźne — materiały opatrunkowe”);
Status niebezpieczeństwa (np. „zagrożenie biologiczne” / „odpady niebezpieczne”);
Nazwa i dane wytwórcy / jednostki generującej (nazwa oddziału / gabinetu; telefon kontaktowy);
Data i godzina wytworzenia/umieszczenia w pojemniku;
Ilość lub orientacyjna objętość (np. liczba worków, litry);
Instrukcja postępowania (np. „zamknąć i przekazać do punktu zbiórki”, „nie prasować”, „ostre narzędzie — wkładać wyłącznie do pojemnika na ostre”);
Piktogramy — znak skażenia biologicznego (międzynarodowy symbol), symbol ostrzegawczy „niebezpieczeństwo”;
Unikalny numer partii / numer etykiety (ułatwia śledzenie łańcucha przekazania);
Pole potwierdzenia odbioru (miejsce na podpis osoby odbierającej i datę).

Dobrą praktyką jest stosowanie etykiet trwałych, odpornych na wilgoć i odbarwianie (folie samoprzylepne), laminowanych lub w wersji drukowanej przez centralny system ewidencji (jeśli jest).

Kolorystyka pojemników — praktyka i zasada ograniczonej standaryzacji

Wiele placówek stosuje kolorowe worki i pojemniki, co znacznie ułatwia segregację wizualną. Należy jednak pamiętać, że kolorystyka bywa zależna od lokalnych procedur i umów z firmą odbierającą odpady — dlatego kolor sam w sobie nie zwalnia z konieczności umieszczenia pełnej etykiety. Typowe praktyki (spotykane najczęściej w placówkach):

Czerwony/ciemnoczerwony — odpady wysokiego ryzyka zakaźnego (ostre, zakaźne).
Żółty/żółto-pomarańczowy — odpady medyczne przeznaczone do unieszkodliwienia (często stosowany dla opatrunków, materiałów nasiąkniętych krwią).
Niebieski/biały — odpady farmaceutyczne lub chemiczne (w tym przeterminowane leki).
Specjalne pojemniki (sztywne, twarde) z jasnym oznaczeniem i nierzadko z czerwonym elementem — do ostrych narzędzi.

Uwaga: przed wdrożeniem kolorystyki w własnej placówce zawsze należy skoordynować system z firmą odbierającą odpady — rozbieżności w kodowaniu kolorów mogą prowadzić do odrzucenia dostawy lub błędnego unieszkodliwienia.

Oznakowanie techniczne pojemników — parametry i elementy konstrukcyjne

Etykieta to nie wszystko — pojemnik powinien posiadać trwałe oznaczenia technologiczne:

Trwale naniesiony symbol skażenia (najlepiej zgodny z ISO) — widoczny z daleka;
Miejsce na etykietę opisową — gładka powierzchnia ułatwiająca przyklejenie i odczyt;
Numer seryjny lub kod kreskowy/QR — zalecane tam, gdzie stosuje się cyfrowe śledzenie partii;
Instrukcja użytkowania na pojemniku (krótkie, jednozdaniowe: „wkładać wyłącznie ostre narzędzia”; „maks. ¾ objętości”);
Elementy zabezpieczające — zakrywka, zamek jednokierunkowy lub plomba; na pojemnikach na ostre — mechanizm uniemożliwiający ponowne otwarcie bez uszkodzenia pojemnika.

Słowniczek oznaczeń na etykiecie (sugerowane krótkie formy tekstowe)

KOD: np. „18 01 03*” (przykładowy format kodu)
TYP: „odpady zakaźne — opatrunki”
RYZYKO: „biologiczne — wysoki”
WYTWÓRCA: „Szpital X, Oddział Y, tel. …”
DATA: „2025-11-04 09:30”
ILOŚĆ: „~3,5 l”
UWAGI: „ostre w osobnym wkładzie”

Elektroniczne i papierowe systemy ewidencji

Coraz częściej stosuje się systemy, które generują etykiety automatycznie (drukarki termiczne drukujące kod kreskowy/QR z wpisanymi danymi). Etykieta wydrukowana z systemu zawiera: kod odpadów, datę, dane wytwórcy, numer partii i kod kreskowy umożliwiający szybkie zeskanowanie przy odbiorze. Takie rozwiązania minimalizują błędy ręcznego wypełniania i ułatwiają audyt.

Zasada jednoznaczności i widoczności

Etykiety muszą być czytelne i umieszczone w widocznym miejscu.
Nie można zasłaniać piktogramów ani zasłaniać etykiet folią z dodatkowym nadrukiem.
Jeśli opakowanie jest przezroczyste (worki), etykieta nie może przylegać tylko do zawartości — powinna być trwale przymocowana do opakowania.

Krótki przykład etykiety (tekst do skopiowania)


KOD ODPADU: 18 01 03*  
TYP: odpady zakaźne — opatrunki i materiały nasiąknięte krwią  
RYZYKO: biologiczne (wysokie)  
WYTWÓRCA: Przychodnia Alfa — Gabinet 12, tel. 22 123 45 67  
DATA: 2025-11-04 10:45  
ILOŚĆ: ok. 2 worki (20 L)  
INSTRUKCJA: Zamknąć, nie zgniatać, przekazać do magazynu odpadów zakaźnych.  
NUMER PARTII: P/20251104/12

Pod etykietą należy umieścić piktogram skażenia biologicznego oraz pole na podpis osoby przekazującej.

Krótkie ćwiczenie praktyczne (warsztat)

Cel: opanowanie poprawnego oznakowania pojemnika dla różnych typów odpadów.

Materiały: trzy puste worki/pojemniki, zestaw wydrukowanych etykiet (puste pola), markery, taśma, przykładowe listy „zawartości” (np. opatrunki z krwią, zużyte igły w pojemniku na ostre, przeterminowane blistery leku).
Zadanie (20–30 min):
- Dla każdego scenariusza uczestnik ma za zadanie: wybrać odpowiedni kod/kategorię, wypełnić etykietę (kod, typ, data, wytwórca, instrukcja), przykleić etykietę na pojemniku oraz dodać odpowiedni piktogram i numer partii.
- Następnie zespół inny niż ten, który przygotowywał, ma 3 minuty, by ocenić poprawność oznaczenia (czy etykieta jednoznacznie wskazuje sposób postępowania i czy jest czytelna).
Kryteria oceny: czytelność, kompletność danych, odpowiedniość instrukcji, obecność symboli ostrzegawczych.
Omówienie (10 min): trener omawia błędy — typowe pomyłki to brak daty, brak informacji o wytwórcy, niejasna instrukcja („przekazać” bez miejsca), lub etykieta umieszczona w miejscu podatnym na zniszczenie.

Rekomendacje wdrożeniowe dla praktyków

Opracuj w placówce jednolity wzór etykiety i szkol pracowników z jej wypełniania.
Skonsultuj system kolorów z firmą odbierającą odpady — zapisz to w procedurze.
Wprowadź prosty checklist przy każdym punkcie zbiórki odpadów: (1) etykieta jest wypełniona? (2) piktogram widoczny? (3) data wpisana? (4) pojemnik zamknięty i zabezpieczony?
Dla pojemników na ostre stosuj dodatkowe oznaczenie „OSTRE” dużą czcionką i piktogramem.