5.3. Badanie segmentarne (wg szkoły rosyjskiej): odruchy, punkt wyjścia do terapii

5. Testy palpacyjne tonusu tkanek w ujęciu segmentarnym

Cel i ramy diagnostyczne

Testy palpacyjne tonusu tkanek służą do jakościowej i półilościowej oceny napięcia mięśniowo-powięziowego, lokalnych zmian tonicznych (hipertonus / hipotonus), różnic w podatności tkanek oraz ich związku z określonymi segmentami rdzenia kręgowego. W ujęciu segmentarnym celem jest określenie, czy zmiany w tkankach powierzchownych i głębokich korelują z dermatomami/metamerami i czy mogą pełnić funkcję „punktu wyjścia” do terapii odruchowej (np. zastosowania bańek w obrębie danego segmentu).

Przygotowanie do badania (krótko)

Zapewnić pacjentowi wygodną pozycję i odpowiednie odsłonięcie badanego obszaru; dłonie terapeuty powinny być ciepłe i suche. Przed testami warto zebrać wywiad odnośnie dolegliwości i wykonać inspekcję skóry (blizny, rumień), porównać obie strony ciała oraz zapoznać się z wynikami badań segmentarnych (np. testów czucia, odruchów), aby ukierunkować palpację.

Elementy testów palpacyjnych (metryka oceniania)

Dla standaryzacji stosuje się kombinację obserwacji i palpacjii z zapisem przy użyciu prostych skal:

Napięcie mięśniowe: 0 — bardzo niskie (hipotoniczne), 1 — nieznaczne obniżenie, 2 — prawidłowe, 3 — umiarkowane zwiększenie, 4 — wyraźny hipertonus (z bólem/restrykcją).
Podatność tkanek (compliance): elastyczne / półsztywne / sztywne.
Bolesność przy palpacji: 0–10 VAS lub opis: brak / tkliwość / silny ból.
Obecność „grubych” pasm powięziowych, guzów” (fibrotic bands) lub punktów napięciowych: liczba i lokalizacja.

Techniki palpacyjne używane w badaniu segmentarnym

(uwaga: poniżej opisuję rodzaje palpacji i parametry obserwacyjne — nie instrukcje terapeutyczne inwazyjne)

Palpacja statyczna (dotyk palcami)
- Ocena powierzchowna: przesuwanie opuszkami palców po skórze i tkance podskórnej w celu wykrycia asymetrii, zmiany troficzne, zaczerwienienia czy ocieplenia.
- Ocena głębsza: uciskanie tkanki na różnych głębokościach (płytki vs głęboki dotyk) w celu oceny elastyczności i obecności „pasków” o zwiększonym napięciu.
Palpacja segmentarna (porównawcza)
- Systematyczne badanie odpowiadających sobie punktów po obu stronach ciała (np. pary przykręgosłupowe odpowiadające temu samemu poziomowi segmentu).
- Szukać asymetrii: jednostronny wzrost napięcia często koreluje z jednostronną drażliwością korzeniową lub reakcją odruchową.
Test „przewodzenia” napięcia wzdłuż linii powięziowych
- Badanie wzdłuż znanych linii tensjonalnych (np. linie powięziowe) w celu wykrycia ciągłości restrykcji, które mogą odpowiadać wzorcom segmentarnym.
Ocena zmian sprężystości i „przesuwalności” tkanek względem struktur głębszych
- Przydatne do odróżnienia lokalnego napięcia mięśniowego od przyczepów powięziowych lub zrostów bliznowatych.
Testy funkcjonalne palpacyjne
- Palpacja podczas biernego lub aktywnego ruchu części ciała chorego — umożliwia ocenę zmiany napięcia w dynamice i powiązanie jej z ograniczeniem zakresu ruchu.

Wskazania interpretacyjne w kontekście segmentarnym

Gwałtowny wzrost napięcia w obrębie kręgosłupa przy określonym poziomie (np. Th4–Th6) — sugeruje podrażnienie korzeni w tym segmencie lub odruchową reakcję trzewno-skórną (np. w przypadku patologii narządów wewnętrznych rzutujących na dany segment).
Rozległe, symetryczne zwiększenie napięcia — raczej proces ogólnoustrojowy (np. przewlekły stres, postawy kompensacyjne) niż izolowany segment.
Lokalne pasmo napięciowe związane z blizną — może wskazywać na miejscowe adhezje powięziowe, ale jeśli pasmo odpowiada dermatomowi, należy rozważyć komponentę segmentarną.
Bolesność punktowa z twardym, „kulistym” tyglem — może odpowiadać punktowi spustowemu; jeśli powtarza się w obrębie dermatomu z zaburzeniami czucia, istnieje korelacja segmentarna.

Schemat zapisu wyników palpacji (zalecenie)

Lokalizacja (np. przykręgosłupowo prawa strona, poziom Th8)
Charakter tkanek: napięcie 3/4, podatność półsztywna, bolesność VAS 6
Obecne objawy autonomiczne: rumień po palpacji (tak/nie)
Korelacja z innymi testami: odpowiada obszarowi hiperalgezji w teście dotyku (tak/nie)
Hipoteza segmentarna: podejrzenie dysfunkcji segmentu Th7–Th9 → plan diagnostyczny/terapeutyczny

Przykład kliniczny (szczegółowy)

Pacjent, 52 lata, przewlekły ból międzyłopatkowy prawostronny od 6 miesięcy, nasila się po obciążeniu pracą fizyczną.

Badanie palpacyjne (wynik):

Przykręgosłupowo po prawej stronie na poziomie Th6–Th8: napięcie 3–4/4, ciągłe twarde pasmo skierowane skośnie w dół ku przyczepowi łopatki; podatność powięzi półsztywna.
Bolesność punktowa przy palpacji VAS 5–7 oraz rozprzestrzenianie bólu wzdłuż linii odpowiadającej dermatomowi Th6–Th8.
Po delikatnym ucisku pojawia się lokalny rumień i zwiększona potliwość skóry (reakcja wegetatywna).
Monofilament i test dotyku wykazują hiperalgezję powierzchowną w tej samej strefie.

Interpretacja: obraz segmentarny z komponentą odruchową; możliwe przyczyny: przewlekłe przeciążenie mięśni okołokręgosłupowych, wtórna reakcja segmentu na dysfunkcję trzewną (rzadziej), lub przewlekły punkt spustowy z adhezją powięziową.

Zalecenie terapeutyczne (przykładowe): terapia ukierunkowana segmentarnie (delikatne techniki redukujące napięcie — m.in. kontrolowane bańkowanie przesuwne w niewielkiej próżni, praca z punktami spustowymi i techniki powięziowe) + monitorowanie reakcji autonomicznej; jeśli brak poprawy, rozważyć badania obrazowe kręgosłupa i konsultację specjalistyczną.

Ćwiczenie praktyczne do warsztatu — „Palpacja tonusu w ujęciu segmentarnym”

Czas: 75 minut (na 3-osobowe zespoły: terapeuta / pacjent / obserwator)
Cele: nauka systematycznej palpacji, porównawczej oceny tonusu, zapisu wyników i formułowania hipotez segmentarnych.

Przebieg ćwiczenia

Wprowadzenie i demonstracja (15 min) — instruktor demonstruje palpację przykręgosłupową i ocenę pasm powięziowych; pokaz porównania obu stron i notowania wyników.
Runda 1 — badanie (20 min) — terapeuta A bada pacjenta B: inspekcja + palpacja przykręgosłupowa (odcinek szyjny, piersiowy, lędźwiowy); zapis wyników na formularzu. Obserwator notuje technikę i zachowanie pacjenta.
Runda 2 — analiza (10 min) — grupa porównuje wyniki z testami czucia i odnotowuje korelacje segmentarne (mapa dermatomów dostępna). Terapeuta formułuje hipotezę.
Runda 3 — zamiana ról (20 min) — powtórka, każdy uczestnik wykonuje palpację.
Omówienie i feedback (10 min) — instruktor omawia trafność hipotez, błędy w technice palpacji i poprawki.

Kryteria oceny uczestnika

systematyczność (wszystkie poziomy segmentów zbadane),
umiejętność porównania stron i opisania istotnych asymetrii,
prawidłowy zapis (lokalizacja, stopień napięcia, bolesność),
umiejętność powiązania wyników palpacji z testami czuciowymi i sformułowania uzasadnionej hipotezy segmentarnej,
rozpoznanie „czerwonych flag” wymagających skierowania do lekarza.

Uwaga praktyczna i bezpieczeństwo

Palpacja powinna być bezbolesna poza granicą tolerancji pacjenta — nigdy nie stosować nadmiernej siły, która mogłaby wywołać uraz lub synkopę.
W wątpliwych przypadkach, gdy palpacja wykazuje znaczne zmiany (np. masy, owrzodzenia, wyraźne zaburzenia neurologiczne), należy przerwać manualne próby terapii i skierować pacjenta do dalszej diagnostyki medycznej.
Wyniki palpacji są elementem składowym całościowej oceny; nigdy nie wystarczają same w sobie do definiowania inwazyjnego postępowania.