2.4. Odpowiedzialność za sterylność narzędzi: kiedy używać jednorazowych, kiedy sterylizować

5. Przechowywanie narzędzi sterylnych

Zasady ogólne

Narzędzia i materiały oznaczone jako sterylne należy przechowywać w sposób utrzymujący ich sterylność do momentu użycia. Oznacza to: suchą, czystą, kontrolowaną przestrzeń, ograniczony dostęp osób postronnych i wyraźne oznakowanie opakowań.
Przechowywanie musi być zgodne z instrukcjami producenta oraz obowiązującymi przepisami sanitarnymi. W razie rozbieżności należy stosować wymagania bardziej rygorystyczne.

Warunki środowiskowe

Temperatura: zalecana strefa przechowywania to zwykle 15–25 °C; ekstremalne wahania temperatury (np. w pobliżu źródeł ciepła, okien) mogą osłabić opakowania i przyspieszyć degradację.
Wilgotność względna: najlepiej utrzymywać poniżej ~60% (dokładne wartości zależą od rodzaju opakowania i materiału) — wilgoć powoduje osłabienie opakowań i ryzyko kondensacji wewnątrz.
Ochrona przed światłem: materiały wrażliwe (np. opakowania z tasiemkami wskaźnikowymi, niektóre opatrunki) przechowywać z dala od bezpośredniego światła słonecznego.
Czystość powietrza i kurz: regały powinny być łatwe do czyszczenia; unikać przechowywania przy wentylacjach, koszach na odpady czy zlewach.

Uwaga: powyższe wartości mają charakter praktyczny; zawsze sprawdzaj konkretne wytyczne producenta oraz lokalne przepisy sanitarne.

Organizacja przestrzeni i meblowanie

Regały otwarte (krótkoterminowe) vs szafki zamykane (długoterminowe): produkty sterylne przechowywane dłużej powinny być w zamykanych szafkach z kontrolą wilgotności; opakowania przygotowane bezpośrednio przed użyciem mogą być na regałach otwartych, ale zabezpieczonych.
Materiały sterylne nie powinny leżeć bezpośrednio na podłodze ani być składowane w pobliżu okien, drzwi z dużym ruchem czy miejsc narażonych na rozchlapywanie płynów. Minimalna odległość od podłogi to zwykle kilka centymetrów (np. 10–15 cm), aby ułatwić sprzątanie.
Przechowywanie wg kategorii: narzędzia inwazyjne (kontakt z krwią) oddzielnie od narzędzi nieinwazyjnych; każdy rodzaj powinien mieć własne miejsce/poziom na regale.
Strefy „nowe” (wyjęte właśnie po sterylizacji), „do użycia” i „zużyte” muszą być wyraźnie oddzielone.

Przechowywanie opakowanych narzędzi sterylnych

Opakowania (papier + folia, szczelne torby, pudełka) przechowywać w pozycji, która nie powoduje ich deformacji ani uszkodzenia zgrzewów. Nie układać ciężkich przedmiotów na opakowanych narzędziach.
Daty sterylizacji i wskaźniki: opakowania powinny być oznaczone datą sterylizacji, datą kontrolną/sugerowaną datą przydatności i numerem partii/autoklawu. Jeśli w procesie użyto wskaźnika sterylizacji biologicznego/chemicznego, informacja o wyniku powinna być zarchiwizowana.
Rotacja: zasada FIFO (first in — first out) lub FEFO (first expired — first out) powinna być stosowana w zależności od sposobu oznaczenia.
Separacja otwartych i zamkniętych: nigdy nie przechowywać otwartych (naruszonych) opakowań razem z nienaruszonymi — otwarte należy natychmiast uznać za niejałowe.

Przechowywanie narzędzi po sterylizacji fizycznej (autoklaw, para, suchy gorący powietrz)

Narzędzia wyjęte z autoklawu: pozostawić w opakowaniu i ostudzić w czystym miejscu przed magazynowaniem; nie dopuszczać do kondensacji na opakowaniu.
Używanie tac lub wózków do transportu steriliów: używać wyłącznie czystych, dezynfekowanych tac i wózków przeznaczonych do steryliów.
Jeżeli opakowanie nosi oznaczenie „sterylne do” — stosować datę ważności określoną przez producenta i uzależnioną od warunków przechowywania.

Oznakowanie i identyfikacja

Każde opakowanie powinno mieć: datę sterylizacji, identyfikator cyklu (np. numer autoklawu/cyklu), identyfikator osoby odpowiedzialnej za sterylizację, wskaźnik procesu (kolorowy pasek wskaźnikowy).
Obszar przechowywania powinien mieć tabliczki z kategoriami (np. „Jałowe — inwazyjne”, „Jałowe — opatrunki”, „W okresie przydatności”).
System etykietowania: prosty, czytelny, odporny na wilgoć. Użycie kodów kreskowych/QR ułatwia ewidencję i audyt.

Data ważności, kontrola przydatności i rotacja

Data ważności może być oparta na: instrukcji producenta, metodzie sterylizacji, rodzaju opakowania oraz warunkach magazynowania. Tam, gdzie nie ma określonego terminu przez producenta, stosować politykę wewnętrzną opartą na ocenie ryzyka (np. 1–2 lata dla opakowań papier-folia w sprzyjających warunkach) — ale lepiej opierać się na wytycznych lokalnych.
Praktyka: wprowadź rejestr/arkusz monitoringu dat ważności i przeprowadzaj cotygodniowe/ comiesięczne kontrole rotacji.

Postępowanie przy naruszeniu sterylności

Naruszone opakowanie (przetarcie, wilgoć, pęknięcie zgrzewu, przebarwienie wskaźnika) — należy natychmiast uznać zawartość za niejałową i wycofać z użycia. Umieścić w strefie „do oceny/ponownej sterylizacji” z dokumentacją przyczyny wycofania.
Transport z powrotem do sterylizacji: jeśli wielokrotnego użytku i możliwe do ponownej sterylizacji, należy oczyścić, ponownie wysterylizować zgodnie z protokołem i odpowiednio oznakować.

Dokumentacja, ewidencja i kontrola jakości

Rejestr sterylizacji: data, rodzaj ładunku, operator/autoklaw, numer cyklu, wyniki wskaźników chemicznych/biologicznych oraz numer opakowania lub partii.
Rejestr przechowywania: gdzie znajduje się dana partia (lokalizacja na regale), data umieszczenia, planowana data przeglądu/wycofania.
Protokół monitoringu warunków środowiskowych: pomiary temperatury i wilgotności z częstotliwością dostosowaną do ryzyka (np. codziennie do automatycznego rejestru lub minimum raz dziennie ręcznie).
Audyt wewnętrzny: harmonogram przeglądów przestrzeni jałowych (np. kwartalnie) z listą kontrolną i protokołem działań naprawczych.

Bezpieczeństwo transportu wewnętrznego

Transport narzędzi sterylnych między sterylizatornią a gabinetem odbywa się na czystych tacach lub zamkniętych pojemnikach; unikać trzymania na kolanach, odkładania na brudnych powierzchniach.
Przy transporcie między budynkami używać zamykanych pojemników transportowych; dokumentować przewóz.

Praktyczne przykłady

Przykład 1: Zestaw do suchego bańkowania w opakowaniu papierowo-foliowym sterylizowany w autoklawie — opis: etykieta z datą sterylizacji 2025-05-10, przyjęto zasadę wewnętrzną: przydatność 12 miesięcy przy przechowywaniu w zamkniętej szafce, wilgotność <60%. Po 6 miesiącach kontrola wykazała miejscowe zawilgocenie — partia wycofana, ponowna sterylizacja po czyszczeniu.
Przykład 2: Silikonowe bańki używane do masażu (nieinwazyjne) — po czyszczeniu i dezynfekcji przechowywane w zamkniętym plastikowym pojemniku w temperaturze pokojowej; nie są zapakowane jako „jałowe”, dlatego przed zabiegiem należy dezynfekować ponownie i odnotować w karcie zabiegu.

Ćwiczenia praktyczne dla kursantów

Zadanie: zaprojektuj strefę przechowywania steryliów
- Cel: zaplanować układ regałów, zamykanych szafek, drogę transportu i miejsca kontroli.
- Materiały: plan gabinetu (rzut), karty narzędzi z wymaganiami przechowalniczymi.
- Kryteria oceny: separacja stref, łatwość dostępu, zabezpieczenia przed zanieczyszczeniem, plan rotacji.
Ćwiczenie: inspekcja opakowania sterilnego
- Przygotuj grupę opakowań (nienaruszone, z niewielkim uszkodzeniem, z widoczną kondensacją). Zadaniem kursantów jest: ocenić przydatność, uzasadnić decyzję i zaplanować dalsze kroki (np. ponowna sterylizacja, utylizacja).
- Dyskusja: jakie byłyby konsekwencje kliniczne użycia narzędzia z uszkodzonym opakowaniem?
Ćwiczenie praktyczne: dokumentacja i ewidencja
- Symulacja: kursanci otrzymują wyniki wskaźników sterylizacji i listę partii. Mają uzupełnić rejestr sterylizacji, wprowadzić etykiety na opakowania i zaplanować cykl rotacji.
- Oceniane: kompletność danych, czytelność etykiet, logiczny plan FIFO.
Scenariusz awaryjny: wykryto zawilgocenie w strefie przechowywania
- Zadanie: przeprowadzić procedurę reagowania: izolacja partii, dokumentacja, ponowna sterylizacja, powiadomienia, plan korekcyjny (naprawa uszczelnienia okna/klimatyzacji).
- Element oceny: szybkość i kompletność działań zgodnie z SOP.
Warsztat praktyczny: otwieranie opakowania sterylnego i przygotowanie pola
- Umiejętność kontrolowanego otwarcia opakowania bez naruszenia sterylności pola; techniki aseptycznego przekazywania narzędzi.
- Kryterium: brak dotknięcia jałowej powierzchni bezpośrednio ręką, poprawne ułożenie narzędzi, dokumentacja użycia.

Lista kontrolna (checklista) — do powieszenia przy strefie przechowywania

Czy opakowania są nienaruszone?
Czy etykiety zawierają datę sterylizacji i numer cyklu?
Czy temperatura/wilgotność są w zalecanym zakresie? (wpisać pomiary)
Czy opakowania nie są składowane na podłodze?
Czy strefa jest oddzielona od strefy brudnej?
Czy istnieje rejestr sterylizacji z potwierdzonymi wskaźnikami?
Czy zastosowano FIFO/FEFO?
Czy personel posiada dostęp tylko do uprawnionych obszarów?

Wdrożenie i szkolenie personelu

Wprowadzić SOP opisujące każdy element przechowywania (od wyjęcia z autoklawu po umieszczenie na półce), wraz ze wzorami etykiet, kryteriami dyskwalifikacji opakowań i trybem postępowania w przypadku odchyleń.
Przeprowadzać szkolenia okresowe i testy praktyczne: inspekcja opakowań, procedury transportu, symulacje awaryjne.
Dokumentować szkolenia i obecność personelu, aby móc wykazać zgodność podczas audytu.

Audyt i ciągłe doskonalenie

Regularne (np. kwartalne) audyty wewnętrzne powinny zawierać przegląd warunków środowiskowych, kontrolę dokumentacji oraz testy wyrobów losowo wybranych z magazynu.
Wnioski z audytu powinny skutkować planem działań naprawczych z wyznaczonymi terminami i odpowiedzialnymi.