8.2.3. Praca z ofiarami przemocy i traum psychicznych z użyciem muzyki

5. Wykorzystanie improwizacji muzycznej do wzmocnienia poczucia kontroli i sprawczości

Wykorzystanie improwizacji muzycznej do wzmocnienia poczucia kontroli i sprawczości jest jedną z najbardziej dynamicznych i angażujących metod muzykoterapii w pracy z osobami dotkniętymi traumą, ponieważ umożliwia uczestnikowi aktywne współtworzenie doświadczenia dźwiękowego w czasie rzeczywistym. Teoretyczne podstawy tej metody opierają się na założeniu, że trauma psychiczna bardzo często prowadzi do głębokiego poczucia bezsilności, utraty kontroli nad własnym ciałem i emocjami, a także doświadczenia braku sprawczości wobec otaczającego świata. Improwizacja muzyczna, dając możliwość natychmiastowego wpływu na przebieg i strukturę muzyki, działa jak proces odbudowywania tej utraconej kontroli poprzez praktykę podejmowania decyzji, eksperymentowania i obserwowania skutków własnych działań.

Od strony neuropsychologicznej improwizacja muzyczna aktywizuje jednocześnie obszary kory ruchowej, słuchowej oraz przedczołowej, odpowiedzialnej za planowanie i podejmowanie decyzji. Dochodzi również do stymulacji układu nagrody, co wyzwala pozytywne emocje i wzmacnia motywację do dalszej aktywności. W praktyce oznacza to, że pacjent nie tylko odzyskuje poczucie kontroli nad bodźcami dźwiękowymi, ale także doświadcza, iż jego działania są twórcze, wartościowe i mają realny wpływ na otoczenie. Dodatkowo improwizacja sprzyja przełamywaniu sztywności emocjonalnej i poznawczej, charakterystycznej dla osób po doświadczeniu traumy, pozwalając na stopniowe poszerzanie repertuaru zachowań i reakcji w bezpiecznych warunkach.

Ćwiczenia indywidualne wspierające poczucie kontroli

Improwizacja w obrębie ograniczonej skali – uczestnik otrzymuje instrument o ograniczonym zakresie (np. dzwonki chromatyczne tylko w kilku dźwiękach) i zachęcany jest do swobodnego tworzenia krótkich motywów. Ograniczona skala zmniejsza ryzyko niepowodzenia i wzmacnia poczucie bezpieczeństwa, a jednocześnie daje wolność wyboru w ramach jasno określonych granic.
Dialog z jednym dźwiękiem – terapeuta i uczestnik prowadzą muzyczną rozmowę, w której pacjent improwizuje tylko na jednym wybranym dźwięku, zmieniając jego dynamikę, rytm, artykulację. Ćwiczenie podkreśla, że nawet minimalne działania mają wartość i mogą być formą sprawczości.
Improwizacja odzwierciedlająca emocje – uczestnik wybiera aktualne uczucie (np. złość, lęk, spokój) i improwizuje, starając się przełożyć je na dźwięki. W ten sposób uczy się świadomego kierowania ekspresją emocjonalną, zamiast biernego poddawania się jej.

Ćwiczenia grupowe rozwijające sprawczość we współdziałaniu
4. Krąg improwizacji – grupa siedzi w kole, a każdy uczestnik improwizuje przez kilka sekund, po czym kolejna osoba przejmuje inicjatywę. W tym ćwiczeniu pacjent doświadcza zarówno roli lidera, jak i roli osoby podążającej, ucząc się równowagi pomiędzy kontrolą a współpracą.
5. Improwizacja kierowana gestem – jeden z uczestników lub terapeuta pełni rolę dyrygenta, którego gesty wskazują, kto improwizuje, z jaką dynamiką i w jakim tempie. Następnie rolę dyrygenta przejmują kolejni pacjenci, co daje im poczucie realnej kontroli nad całą grupą.
6. Improwizacja naprzemienna – dwóch uczestników prowadzi muzyczny dialog, w którym każdy z nich ma wyznaczony czas na improwizację. Zasady uczą szanowania przestrzeni drugiej osoby, a jednocześnie dają doświadczenie wpływu na przebieg całego utworu.

Ćwiczenia rozwijające zdolność do podejmowania decyzji i przełamywania bezsilności
7. Improwizacja wyboru – terapeuta prezentuje kilka możliwych akordów lub rytmów, a pacjent wybiera, który z nich stanie się podstawą improwizacji. Kluczowe jest podkreślenie, że każda decyzja jest wartościowa i że wybór pacjenta kształtuje całość utworu.
8. Improwizacja z nagłym zatrzymaniem – w trakcie swobodnej improwizacji terapeuta nagle zatrzymuje muzykę, a uczestnik decyduje o dalszym kierunku: czy muzyka powinna być kontynuowana, zmieniona czy zakończona. To ćwiczenie wzmacnia umiejętność szybkiego podejmowania decyzji i pokazuje, że pacjent może kształtować bieg zdarzeń.
9. Improwizacja tematyczna – pacjent otrzymuje temat (np. „rzeka”, „burza”, „dziecko bawiące się”) i decyduje, w jaki sposób muzycznie go zrealizować. Ćwiczenie rozwija poczucie twórczej sprawczości, pozwalając uczestnikowi na budowanie narracji w oparciu o własne pomysły.

Ćwiczenia wspierające regulację emocji poprzez improwizację
10. Improwizacja kontrastów – pacjent gra najpierw bardzo głośno i dynamicznie, następnie bardzo cicho i spokojnie, ucząc się panowania nad intensywnością emocji.
11. Improwizacja z kontrolowaną zmianą – terapeuta prosi pacjenta, by zaczął improwizację w stanie niepokoju, a następnie stopniowo przeszedł w kierunku spokoju, zmieniając charakter dźwięków. Ćwiczenie uczy świadomego sterowania emocjonalnym przebiegiem.
12. Improwizacja powtarzanych motywów – uczestnik tworzy motyw muzyczny, który następnie powtarza i modyfikuje, co daje doświadczenie kontroli nad procesem twórczym oraz poczucie stabilności.

Ćwiczenia łączące improwizację z ruchem i ciałem
13. Improwizacja ruchowo-dźwiękowa – pacjent wykonuje gesty lub ruchy, które odzwierciedla na instrumencie. Następnie może sam zadecydować, czy chce aby muzyka wpływała na ruch, czy odwrotnie – ruch na muzykę. Ćwiczenie pogłębia poczucie integracji ciała i dźwięku.
14. Improwizacja rytmu kroków – pacjent chodzi po sali w dowolnym tempie, a następnie improwizuje muzykę do własnych kroków. Ćwiczenie daje doświadczenie wpływu na dźwięk poprzez ciało i ruch, wzmacniając świadomość sprawczości.
15. Improwizacja oddechowa – pacjent improwizuje na instrumencie dętym lub za pomocą głosu, kierując muzykę rytmem własnego oddechu. W ten sposób uzyskuje poczucie kontroli nad jednym z najbardziej podstawowych procesów fizjologicznych.

We wszystkich powyższych ćwiczeniach istotne jest, aby terapeuta dawał uczestnikowi maksymalną swobodę podejmowania decyzji, unikał oceny estetycznej i podkreślał wartość samego procesu twórczego. Improwizacja nie ma na celu tworzenia „pięknej” muzyki, lecz doświadczenia, że pacjent jest w stanie wpływać na rzeczywistość, zmieniać ją i kreować w sposób aktywny. Regularne stosowanie tych metod prowadzi do stopniowego odzyskiwania poczucia kontroli, przełamywania wyuczonej bezradności, a także do wzrostu samooceny i wiary we własne możliwości.

Czy chcesz, żebym rozwinęła to jeszcze bardziej w formie kompletnego protokołu kilkutygodniowej pracy terapeutycznej z zastosowaniem improwizacji, z progresją ćwiczeń od prostych do złożonych?