8.2.1. Terapia muzyczna dla osób z doświadczeniem uchodźstwa i migracji

2. Zasady tworzenia środowiska terapeutycznego przyjaznego migrantom i uchodźcom

Środowisko terapeutyczne dla osób z doświadczeniem uchodźstwa nie może być jedynie neutralną przestrzenią, w której odbywa się sesja muzykoterapeutyczna. Powinno stanowić bezpieczny azyl, miejsce budujące zaufanie, poczucie przynależności oraz most między kulturą pochodzenia a nową rzeczywistością społeczną. Dla uchodźców, którzy często doświadczyli przemocy, braku stabilności, strat materialnych i osobistych, każdy szczegół przestrzeni, atmosfera grupy, postawa terapeuty oraz sposób prowadzenia działań muzycznych ma znaczenie fundamentalne.

Środowisko przyjazne migrantom i uchodźcom powinno być rozumiane wielowymiarowo: jako przestrzeń fizyczna, przestrzeń psychologiczna oraz przestrzeń kulturowo-symboliczna. Każdy z tych wymiarów wymaga od terapeuty świadomego kształtowania i troski.

Wymiar fizyczny środowiska terapeutycznego

W aspekcie fizycznym najważniejsze są bezpieczeństwo, dostępność i prostota. Pomieszczenie powinno być ciepłe, odpowiednio oświetlone i akustycznie przyjazne. Brak ostrych bodźców, drażniących zapachów czy zbyt jasnego światła sprzyja redukcji napięcia i przeciwdziała odruchom obronnym. Uchodźcy często żyją w warunkach prowizorycznych, w ośrodkach tymczasowych lub zatłoczonych mieszkaniach, dlatego kontakt z uporządkowaną i spokojną przestrzenią terapeutyczną daje poczucie przewidywalności i komfortu.

Równie istotne jest rozmieszczenie miejsc siedzących – należy unikać ustawień konfrontacyjnych, sprzyjać układom koła, półkola lub luźnych grup, które podkreślają równość uczestników i ułatwiają kontakt wzrokowy.

Instrumenty muzyczne powinny być łatwo dostępne i różnorodne – od prostych perkusyjnych po instrumenty strunowe czy dęte, z możliwością wyboru zgodnie z preferencjami uczestników. Ważne, by były także instrumenty bliskie kulturowo migrantom, nawet jeśli są to ich proste odpowiedniki – bębenki, grzechotki, kalimby czy flety.

Wymiar psychologiczny środowiska terapeutycznego

Najważniejszym elementem środowiska psychologicznego jest poczucie bezpieczeństwa emocjonalnego. Uchodźcy często cierpią na przewlekły lęk i brak zaufania wobec otoczenia, dlatego konieczne jest budowanie atmosfery opartej na akceptacji i bezwarunkowym poszanowaniu. Terapeuta musi jasno komunikować zasady – przewidywalność i struktura dają poczucie kontroli, które dla tej grupy jest szczególnie istotne.

Istotne są również mechanizmy ochrony prywatności – uchodźcy nie zawsze chcą dzielić się historią czy szczegółami przeżyć. Środowisko musi umożliwiać ekspresję bez presji werbalnej – muzyka i dźwięk mają stanowić równoprawne medium komunikacji.

Ważna jest także elastyczność – niektórzy uczestnicy mogą być aktywni i otwarci, inni wycofani i pasywni. Środowisko terapeutyczne nie powinno narzucać określonych ról, ale umożliwiać różne sposoby uczestnictwa – od słuchania po aktywne tworzenie muzyki.

Wymiar kulturowo-symboliczny środowiska terapeutycznego

Dla uchodźców kultura jest rdzeniem tożsamości i fundamentem budowania poczucia zakorzenienia. Dlatego środowisko terapeutyczne powinno włączać elementy symboliczne – barwy, obrazy, dźwięki czy instrumenty, które odwołują się do różnych kultur. Niezwykle ważne jest, aby te symbole nie były jedynie dekoracją, lecz aktywnie uczestniczyły w procesie terapeutycznym.

Przykładem może być przestrzeń ozdobiona neutralnymi, ale przyjaznymi kolorami, z możliwością wprowadzenia przez uczestników własnych symboli – np. flag, tkanin czy przedmiotów związanych z tradycją. Daje to poczucie współtworzenia i sprawczości.

Ćwiczenia praktyczne w tworzeniu środowiska terapeutycznego

Ćwiczenie „Krąg bezpieczeństwa”
Uczestnicy siadają w kole, a terapeuta wprowadza prosty rytm na bębnie. Następnie każdy z uczestników uderza w wybrany instrument lub wydaje dźwięk w tej samej kolejności. Powstaje symboliczny krąg, w którym każdy ma swoje miejsce i głos. Ćwiczenie wzmacnia poczucie wspólnoty i bezpieczeństwa.
Ćwiczenie „Mój kącik”
W pomieszczeniu przygotowuje się kilka stref z różnymi instrumentami i materiałami – jedną cichą (np. instrumenty strunowe, kalimby), jedną rytmiczną (bębny, grzechotki), jedną swobodną (możliwość ruchu). Każdy uczestnik wybiera przestrzeń, w której czuje się najlepiej. Ćwiczenie daje poczucie wolności wyboru i sprawczości.
Ćwiczenie „Muzyczne znaki domu”
Każdy uczestnik wybiera dźwięk, rytm lub krótką melodię, która symbolizuje jego dom rodzinny. Następnie odgrywa go w grupie. Pozostali uczestnicy powtarzają ten dźwięk, oddając w ten sposób szacunek dla indywidualnego doświadczenia.
Ćwiczenie „Cisza jako przestrzeń”
Grupa w ciszy siedzi przez kilkadziesiąt sekund, a następnie pojedyncze osoby wprowadzają dźwięki – delikatne, pojedyncze, stopniowo łączące się w całość. Cisza staje się fundamentem wspólnego tworzenia, co wzmacnia poczucie bezpieczeństwa i kontrolowanego współuczestnictwa.
Ćwiczenie „Instrument gościa”
Każdy uczestnik ma możliwość przyniesienia instrumentu lub przedmiotu związanego z jego kulturą. Grupa wspólnie eksploruje jego brzmienie i włącza do improwizacji. Wprowadza to symboliczny element kultury do środowiska i podkreśla wartość odmienności.
Ćwiczenie „Dźwiękowe zasady”
Na początku sesji grupa wspólnie ustala zasady – np. kiedy zaczynamy i kończymy, jak szanujemy ciszę, jak reagujemy na czyjś dźwięk. Każda zasada zostaje zapisana w formie krótkiego rytmu lub melodii, a grupa powtarza ją wspólnie. To wzmacnia poczucie bezpieczeństwa poprzez strukturalizację procesu.
Ćwiczenie „Muzyczne kolory przestrzeni”
W pomieszczeniu rozmieszcza się kartki w różnych kolorach, każda odpowiada innej emocji lub jakości (np. ciepło, spokój, energia). Uczestnicy podchodzą do wybranej kartki i tworzą dźwięk, który z nią kojarzą. Ćwiczenie pozwala współtworzyć symboliczną atmosferę miejsca i wprowadza element ekspresji kulturowo-emocjonalnej.
Ćwiczenie „Rytuał otwarcia i zamknięcia”
Każda sesja rozpoczyna się tym samym prostym motywem muzycznym wykonywanym przez całą grupę (np. wspólne klaskanie czy śpiew prostego sylabicznego refrenu), a kończy się identycznym motywem. Stałość rytuału daje poczucie stabilności i przewidywalności, które są kluczowe dla uchodźców w procesie odzyskiwania poczucia bezpieczeństwa.
Ćwiczenie „Moja przestrzeń w muzyce”
Każdy uczestnik wybiera fragment pomieszczenia i tworzy tam własny motyw muzyczny, który odgrywa tylko on. Następnie grupa słucha wszystkich dźwięków, które łączą się w całość. To ćwiczenie daje doświadczenie bycia widzianym i słyszanym w ramach wspólnoty, a jednocześnie zachowuje indywidualność.
Ćwiczenie „Most pomiędzy kulturami”
Grupa dzieli się na dwie części – jedna wykonuje prosty motyw rytmiczny znany z tradycji kulturowej jednego uczestnika, druga dodaje motyw z innej tradycji. Połączenie dwóch różnych elementów muzycznych staje się symbolem integracji i tworzenia nowego, wspólnego środowiska.

Czy chcesz, abym równie szczegółowo i obszernie opracowała teraz 8.2.1.3. – Indywidualne programy muzykoterapeutyczne: diagnoza, cele i planowanie interwencji w podobnym stylu?