8.1.3. Muzykoterapia w kulturach rdzennych Ameryki Północnej i Południowej

8. Muzyka w tradycji Mapuche i jej wpływ na społeczność i tożsamość kulturową

Tradycja muzyczna Mapuche, rdzennego ludu zamieszkującego południowe regiony Chile i Argentyny, stanowi nieodzowny element ich tożsamości zbiorowej, obrzędowości i terapeutycznych praktyk. Melodia kultrun (bębna rytualnego), dźwięk trutruka (rury wydającej dźwięki niczym róg) oraz pieśni zwane weychafe czy kürüf ukazują głębokie powiązanie między muzyką, uzdrawianiem i zachowaniem więzi społecznych.

1. Teoria i kontekst kulturowy
1.1. Struktura muzyczna i symbolika instrumentów

Kultrun – ceremonialny bęben, którego membrana traktowana jest jako „lustro świata”: czarne tło symbolizuje ziemię, białe linie cztery strony świata, a małe koraliki we wnętrzu – ruch gwiazd i losów społeczności.
Trutruka – długa, zwężająca się rura, zazwyczaj wykonana z bambusa lub metalu, wydobywa potężne dźwięki na wezwanie duchów i przodków; służy jako łącznik między wymiarem ludzkim a duchowym.
Pewmawün – pieśń o charakterze wojowniczym lub żałobnym, śpiewana przez kobiety i mężczyzn w specyficznej melizmatycznej ornamentyce, podkreśla narrację o losach wspólnoty.

1.2. Rytuał jako proces terapeutyczny

Podczas Nguillatun, najważniejszego rytuału dziękczynno-błagalnego, muzyka prowadzi wspólnotę przez fazy modlitwy, tańca i ofiary. Intensywne bicie kultrun, powtarzane pieśni i kołowy taniec tworzą przestrzeń wspólnego przeżycia, które wzmacnia poczucie jedności i przynależności.
Rytmy o powolnym tempie w fazie modlitewnej sprzyjają wyciszeniu emocji i wejściu w stan medytacyjny, zaś nagłe przyspieszenie podczas tańca wyzwala napięcie i umożliwia uwolnienie energii psychosomatycznej.

2. Praktyczne ćwiczenia rozwijające tożsamość kulturową

Ćwiczenie 1: „Budowanie rytmu przodków”

Uczestnicy siadają w kole, każdy otrzymuje proste naczynie (mniejsze bębny lub pokrywki imitujące kultrun).
Terapeuta prezentuje podstawowy rytm kultrun w tempie 60 uderzeń/min. Zadaniem grupy jest stopniowe dopasowanie własnego rytmu: najpierw wszyscy grają razem, potem kolejne osoby wchodzą indywidualnie, dodając akcenty.
Po 5 minutach każdy improwizuje krótki, osobisty rytm, inspirowany własnymi skojarzeniami z ziemią i naturą.
Na zakończenie grupa śpiewa prosty refren w języku mapudungun: „Mari mari, aliwen mari mari” („Witajcie, kochani, witajcie”), integrując słowo i dźwięk.

Ćwiczenie 2: „Pieśń opowieści”

Grupa wybiera lokalną historię (np. o bohaterze Mapu, wskazującym drogę do wioski).
Pod kierunkiem terapeuty komponuje się melodię krótkiej pieśni narracyjnej, korzystając z prostych tonów na fletach bambusowych lub drewnianych.
Każda osoba odpowiada za jedną zwrotkę, śpiewając ją i towarzysząc motywowi rytmicznemu.
Po wykonaniu pieśni następuje omówienie: jakie emocje i obrazy wywołała, jak wpłynęła na poczucie wspólnoty, czy uczestnicy poczuli więź z przeszłością.

Ćwiczenie 3: „Ceremonia łagodnego koła”

W przestrzeni kręgu leżą kultrun i trutruka. Uczestnicy schodzą się w milczeniu, włączając stopniowo rytm kultrun.
Po każdej minucie terapeuta inicjuje krótką pieśń (ewentualnie nagraną), do której grupa dołącza się śpiewem i prostymi okrzykami.
Po upływie określonego czasu (np. 15 minut) całość kończy się wspólnym zamaszystym uderzeniem kultrun, symbolizującym odrodzenie i oczyszczenie.

3. Oddziaływanie na społeczność i tożsamość

Wzmacnianie więzi międzypokoleniowej: poprzez wspólne uczenie się tradycji, młodsze pokolenia nabywają poczucie wartości własnej kultury i respektu dla starszych.
Odporność kulturowa: w obliczu presji asymilacyjnej regularne praktyki muzyczne wzmacniają świadomość etniczną i duchową wspólnoty.
Terapia traumy zbiorowej: pieśni o bolesnych doświadczeniach, śpiewane we wspólnocie, umożliwiają symboliczne przepracowanie cierpienia (np. utrata ziemi), przekształcając ból w siłę przetrwania.

4. Zasady etyczne i metodyczne

Niezbędna konsultacja z przedstawicielami społeczności Mapuche, uzyskanie zgody na wykorzystanie pieśni i rytuałów oraz zrozumienie ich znaczenia.
Unikanie upraszczania i egzotyzacji – każda praktyka powinna być osadzona w kontekście historyczno-społecznym i pod opieką „nosiciela tradycji”.
Elastyczność w doborze narzędzi: można łączyć elementy tradycyjne z nowoczesnymi instrumentami (np. lekki saksofon w partiach fletu), o ile nie narusza to rdzennej formy.

Dzięki świadomej pracy z muzyką Mapuche w terapii zyskujemy wyjątkową przestrzeń, w której dźwięk stanowi pomost między „tu i teraz” a głęboką, zbiorową pamięcią, wzmacniającą tożsamość, jedność i procesy uzdrawiania zarówno indywidualnego, jak i wspólnotowego.