8.1.2. Muzyka jako narzędzie uzdrawiania w Afryce i na Bliskim Wschodzie

8. Elementy transowe i ich zastosowanie terapeutyczne w muzyce arabskiej

1. Podstawy teoretyczne

1.1. Koncepcja tranzy al-waḥda (ekstazy jedności)
W tradycji muzyki arabsko-islamskiej wyróżnia się stan dhikrī (pamięci boskości) oraz zuhdī (wyrzeczenia), które w połączeniu z rytmicznym powtarzaniem fraz i improwizowanym śpiewem prowadzą uczestnika ku doświadczeniu jedności (waḥda). Ten mistyczny trans staje się narzędziem terapii, oczyszczającym umysł z lęków i odnawiającym wewnętrzną równowagę.

1.2. Rola maqām i iqaʿ (skal modalnych i rytmów)
Modalność maqām pozwala operować mikrotonami, które wprowadzone w odpowiednim porządku prowadzą słuchaczy w stan „zawieszenia czasu”. Rytmiczne cykle iqaʿ (np. samāʿ 10---/-- / samāʿ 10) w połączeniu z nieregularnymi akcentami budują napięcie i rozładowują je w punkcie kulminacyjnym, co ma silne działanie uwalniające psychicznie.

1.3. Trans rytmiczny a synchronizacja neuronowa
Powtarzalność i stopniowa eskalacja rytmu aktywuje obszary mózgu związane z regulacją emocji (kora przedczołowa, hipokamp). Badania elektroencefalograficzne wskazują, że podczas intensywnych sekwencji rytmicznych pojawia się wzorzec fal theta (4–7 Hz), kojarzony ze stanem wewnętrznego skupienia i głębokiego relaksu.

2. Praktyczne ćwiczenia do wprowadzenia w trans
2.1. Rozgrzewka rytmiczna „Taqsīm dłoni”

• Uczestnicy w kręgu. Instruktor wybiera prosty wzór iqaʿ w 4/4 (masmūd kabīr).

• Rozgrzewka: 8 uderzeń dłoni w takt (1–4: lekko; 5: akcent) przez 2 minuty.

• Cel: ujednolicenie oddechu i wprowadzenie w rytm.

2.2. „Powtarzalny zhikr” w maqām ḥijāz

• Prostą frazę „Allāh” lub „La ilāha illā Allāh” wykonuje się w tonacji ḥijāz, delikatnie modulując melodię.

• Rozpoczęcie w tempie ok. 60 bpm, co 30 s przyspieszenie o 5 bpm, aż do 120 bpm.

• Po 10 min. następuje powolne wygaszanie, kończąc na 60 bpm i ciszy.

2.3. „Improwizacja transowa” (layālī)

• Prowadzi instruktor na oudzie lub nay’u, wykonując krótkie, powtarzalne frazy w maqām bayāt.

• Zadanie uczestników: w formie cichego śpiewu odpowiadać ruchami ciała na każdą frazę – lekki kołys, unoszenie rąk na wdech, opuszczanie na wydech.

• Czas: 15 min, z kulminacją fizyczną (krótki taniec sufickiego wiru w miejscu).

3. Sesja kompleksowa (120 min)
3.1. Faza przygotowawcza (20 min)

• Ćwiczenia oddechowe: wdechy liczone do 5, wydechy do 7, w rytmie 4/4.

• Proste uderzenia dłoni (masmūd kabīr) w kręgu.

3.2. Faza wprowadzająca trans (40 min)

• Rozpoczęcie od powtarzalnego śpiewu dhikr w maqām ḥijāz, stopniowe przyspieszanie.

• Jednocześnie grany takt iqaʿ samāʿ (10-/---/) na bendirach i darbukach.

3.3. Faza kulminacyjna (30 min)

• Instruktor przechodzi do maqām rast, w którym improwizuje na oudzie powolne melizmaty.

• Uczestnicy intensyfikują ruch: wirują w miejscu sufickim stylem chakki („ślad ostrza” – krótki obrót, zatrzymanie, ponowny obrót).

• Cały krąg synchronizuje oddech, ruch i dźwięk.

3.4. Faza wyciszenia (30 min)

• Zmiana rytmu na nieregularny, spowalnianie i rozproszenie akcentów.

• Zakończenie cichym śpiewem jednego długiego tonu „Allāāāh…”, wybrzmiewającym aż do naturalnej ciszy.

• Leżenie w pozycji savāsana przez 10 min, notowanie odczuć.

4. Zastosowania terapeutyczne
4.1. Redukcja objawów zespołu stresu pourazowego
– Regularne grupowe sesje transowe obniżają nadmierną czujność, poprawiają jakość snu i obniżają poziom lęku.

4.2. Terapia uzależnień
– Zastąpienie nałogowego poszukiwania silnych wrażeń rytmicznym transowym doświadczeniem, budowanie nowej strategii radzenia sobie z potrzebą „wysokiego” stanu.

4.3. Leczenie depresji sezonowej
– Długotrwałe, rytmiczno-melodyczne sekwencje pobudzają wydzielanie endorfin, przeciwdziałając obniżeniu nastroju w okresie zimowym.

5. Ewaluacja i dokumentacja
5.1. Kwestionariusz PANAS (Positive and Negative Affect Schedule) przed i po sesji.
5.2. Pomiar czasu snu i jakości wypoczynku w tygodniach poprzedzających i następujących po cyklu sesji.
5.3. Wywiady pogłębione z uczestnikami, opisujące subiektywne doznania „przemiany w ciele i umyśle”.

Dzięki precyzyjnemu łączeniu elementów transowych – powtarzalnych rytmów, improwizowanego śpiewu w modalnych skalach oraz świadomego ruchu – muzyka arabska staje się potężnym narzędziem terapeutycznym, zdolnym przemienić chroniczny lęk i napięcie w doświadczenie wspólnoty, odprężenia i wewnętrznej harmonii.