7.3.4. Warsztaty z wykorzystania dźwięków i pieśni w praktykach szamańskich

8. Techniki interpretacji i personalizacji pieśni szamańskich

Interpretacja i personalizacja pieśni szamańskich wymaga rozumienia zarówno uniwersalnych archetypów dźwiękowych, jak i indywidualnych uwarunkowań uczestnika – jego historii, intencji terapeutycznej, stanu emocjonalnego, kulturowego oraz energetycznego. Poniżej przedstawiona jest szczegółowa teoria tego procesu oraz liczne ćwiczenia praktyczne, pozwalające prowadzącemu i uczestnikowi na współtworzenie pieśni dostosowanej do osobistych potrzeb uzdrawiania.

I. Teoria interpretacji i personalizacji pieśni szamańskich

1. Struktura pieśni szamańskiej jako nośnik intencji

Schemat melodyczny i rytmiczny
Pieśń szamańska zwykle opiera się na powtarzalnych, prostych frazach melodycznych, które wzmaga się poprzez modulację intonacji (np. zaczynając od tonu podstawowego, podnosząc lub obniżając o pół tonu w kolejnych taktach). Rytm bywa nieregularny, imitując oddech szamana czy dźwięki natury (tj. przyspieszane lub przygasane pauzy), co wpływa na wprowadzenie słuchacza w stan transu.
Zawartość tekstowa – motywy archetypowe
Słowa w pieśniach często odnoszą się do elementów przyrody (zwierzęta, rośliny, żywioły), przodków, duchów roślin, wód czy gór. Każdy fragment tekstu pełni funkcję skojarzeniową, prowokując obrazy w wyobraźni uczestnika. Interpretacja polega na wydobyciu głębokiego sensu tych skojarzeń – np. zwierzę jako przewodnik duchowy, strumień jako oczyszczenie – i łączeniu ich z intencją obecną w danej sesji.
Funkcja modulacji wokalnej
Szamańskie śpiewy wykorzystują skoki interwałowe (np. ugrzęźnięcie na dysonansie na moment), drżenia głosu (tremolo) czy gardłowe intonacje (tzw. throat singing), by generować wibracje oddziałujące na ciało i aurę słuchacza. Interpretacja wymaga rozumienia, że te zabiegi nie są jedynie ozdobnikami, lecz służą wywołaniu określonych stanów emocjonalnych: lęku, ekstazy, otwarcia serca czy wyciszenia.
Intencja terapeutyczna w warstwie semantycznej i paralingwistycznej
- Warstwa semantyczna: dobór słów, powtórzeń i symboli w tekście pieśni.
- Warstwa paralingwistyczna: tempo, dynamika (forte/piano), barwa głosu, wibracje, drżenia.
Prowadzący, interpretując pieśń, łączy te warstwy: np. powtarza fragment tekstu „Duch wody płynie, oczyszcza serce” przy narastającym tremolo w głosie, by wprowadzić głębokie uczucie uwolnienia zranienia.

2. Personalizacja – dostosowanie na poziomie indywidualnym

Analiza kontekstu osobistego
– Wywiad wstępny: działanie traumy, tematy do uzdrowienia (lęk, żałoba, wypalenie), preferencje kulturowe (kontakt z tradycją słowiańską/indiańską itp.).
– Ustalenie intencji: np. „uzdrowienie relacji z ojcem”, „uwolnienie energii kreatywnej”, „przekroczenie blokady w sercu”.
Adaptacja języka pieśni
– Zamiana określonych słów na te, które dla danej osoby mają większe znaczenie symboliczne. Przykład: oryginalne słowa „wilk” zmieniamy na „lis” u osoby, której zwierzę mocy to lis. Drastyczne przykłady: zamiana słowiańskich imion bóstw na rdzenne, jeśli uczestnik identyfikuje się z kulturą indiańską.
Dopasowanie skali muzycznej
– Pieśń w skali frygijskiej może wywoływać wrażenie niepokoju; u osoby, której celem jest uwolnienie lęku, lepiej zastosować skalę dorycką (bardziej otwartą, „cichszej” barwy) lub pentatonikę większą (kojąca, „otwarta” wibracja).
Modyfikacja tempa i dynamiki
– Uczestnik wrażliwy na nadmierną stymulację wymaga wolniejszych temp (50–60 BPM) oraz płynnych przejść z pianissimo do fortissimo.
– Osoba potrzebująca pobudzenia (np. w depresji) wymaga szybszego tempa (80–100 BPM) z wyraźnym akcentem w fazie kulminacyjnej pieśni.

3. Rola prowadzącego jako pośrednika i kreatora przestrzeni

Spostrzeganie subtelnych reakcji
– Obserwacja mikroekspresji: rozluźnienie mięśni twarzy, mimowolne poruszanie dłońmi, łagodny uśmiech podczas wyższych interwałów czy napięcie w szczęce przy dysonansach.
– Czytanie oddechu: przyspieszenie oddechu może oznaczać lęk lub wzrost energii; prowadzący uwalnia tempo pieśni, by umożliwić stabilizację.
Wypracowanie wspólnej narracji
– Uczestnik dzieli się krótkim doświadczeniem (np. wizją lasu), prowadzący włącza motyw lasu w pieśń, zmieniając refren tak, by brzmiał: „W lesie duch drzemie, drzwi do serca otwiera…”. Utrzymuje podobne frazy w drugim zwrocie, rozwijając intencję uzdrowienia.
Przejście od wspólności do intymności
– Podczas warsztatów grupowych prowadzący może rozpoczynać pieśń uniwersalnym refrenem („Duch przodków wzywa, serce otwiera…”), a następnie wchodzić w strefę personalizacji: każdy uczestnik otrzymuje moment „solówki” („w tym miejscu…”), gdzie prowadzący śpiewa słowa odnoszące się do indywidualnej sytuacji („A Ty, Anno, niech Ducha Rzeki uzdrowienie przyniesie…”).
Dostosowanie instrumentarium
– Jeśli w grupie znajduje się osoba o słabszym słuchu tonalnym, prowadzący wybiera bęben o niższej częstotliwości, by wibracje były bardziej wyczuwalne w ciele.
– Grzechotki z różnym napełnieniem: kukurydza, nasiona oblężna czy kamyki – dobierane w zależności od tego, czy uczestnik potrzebuje głośniejszej czy cichszej fali dźwięku.

II. Ćwiczenia praktyczne

Ćwiczenie 1: Analiza archetypowa i wybór motywu przewodniego pieśni

Cel: Wyłonienie głównego motywu pieśni bazując na osobistym archetypie uczestnika (zwierzę przewodnie, żywioł, postać przodka).
Kroki:
a) Uczestnik otrzymuje kartkę i pisze słowa kluczowe związane z tematem sesji (np. „uwolnienie lęku”, „otrzymanie wsparcia”, „połączenie z naturą”).
b) Prowadzący prosi o wybór jednego archetypu sprzyjającego temu tematowi: strażnika (zwierzę), żywiołu (np. ogień) lub postaci przodka.
c) Na podstawie rozmowy wybiera się motyw przewodni – np. „Ogień oczyszcza lęk”.
d) Prowadzący komponuje krótką frazę melodyczną w skali doryckiej, z prostym rytmem w 4/4, i łączy ją z tekstem:
```
Ogień płonie, lęk pochłania  
Duch wewnętrzny śmiało woła  
Ogień płonie, blask odnajduje  
W Tobie moc, co serce koi
```
e) Uczestnik kilkakrotnie powtarza tę frazę wspólnie z prowadzącym, zwracając uwagę na rezonans ciała przy słuchaniu i śpiewie.
Obserwacja reakcji:
– Po kilku powtórzeniach prowadzący pyta: „Co czujesz w ciele, gdy śpiewasz ‘Ogień płonie’?”.
– Jeżeli uczestnik odczuwa ciepło w okolicy splotu słonecznego, to znak prawidłowo dobranej intencji i skali.

Ćwiczenie 2: Modyfikacja języka – adaptacja zwrotów pieśni do osobistej symboliki

Cel: Zmiana fragmentów tekstu pieśni w taki sposób, aby odzwierciedlić indywidualne wartości uczestnika.
Kroki:
a) Uczestnik identyfikuje w pieśni dwa słowa, które dla niego mają najsilniejszy efekt emocjonalny (np. „ograi” i „lęk”).
b) Prosi prowadzącego o synonim lub metaforę – np. „lęk” → „mgła”, „ogień” → „słońce”.
c) W efekcie zamienia się tekst na:
```
Słońce wschodzi, mgła się rozwiewa  
Duch wewnętrzny od nowa śpiewa  
Słońce wschodzi, ciepło otula  
W Tobie jest moc, co serce tuli
```
d) Prowadzący stara się dopasować melodię: zamiast nagłych skoków interwałowych (C3 → E♭3) w oryginalnej wersji, wprowadza spokojniejsze przejścia (C3 → D3 → E♭3), by oddać łagodną, kojącą naturę „słońca”.
Powtarzalność i zapamiętywanie:
– Razem śpiewają takiej spersonalizowanej pieśni 8 razy, za każdym razem starając się intonować coraz bliżej barwy wewnętrznego, mentalnego obrazu „białego, ciepłego światła słońca”.

Ćwiczenie 3: Synchronizacja wokalu z wibracjami bębna

Cel: Nauka dopasowywania intonacji głosu do rezonansu bębna i utrzymywanie jednolitego pola wibracyjnego.
Kroki:
a) Prowadzący ustawia tempo bębna na 80 BPM i wygrywa cztery uderzenia wstępne w tempie 4/4 (raz, dwa, trzy, cztery).
b) Uczestnik wykonuje pochylanie głosu w dół od C3 do A2 podczas czterech uderzeń bębna:
```
1: C3 (piano), 2: B2 (mezzo-piano), 3: A♭2 (mezzo-forte), 4: A2 (forte)
```
– Celem jest odczucie momentu, w którym rezonans bębna i wibracje głosu nakładają się – najlepiej gdy membrana bębna drży w tym samym rytmie, co przejście głosu.
Ćwiczenia na mikro-modulację:
– Kolejne powtórzenia zakładają mikrozmiany intonacji:
1. Razem: C3 → D♭3 → C3 → B2 (każdy takt 80 BPM).
2. Kolejno: D3 → C3 → B2 → A2.
3. Końcowa sekwencja: C3 (utrzymanie przez dwa takty), potem dynamiczne C2 (1 tak), C3 (1 tak).
Refleksja nad ciałem:
– Po trzech takich rundach prowadzący pyta: „Czy czujesz jak drżą ci stopy, wibracje unoszą się aż do kości czaszki?” Jeśli tak, to sygnał poprawnie dobranej intonacji i rezonansu bębna z głosem.

Ćwiczenie 4: Improwizacja responsywna – dialog pieśni i głosu

Cel: Rozwój umiejętności spontanicznego reagowania głosem na improwizację bębniarza oraz budowanie intymnej wymiany energetycznej.
Kroki:
a) Prowadzący improwizuje krótki motyw na bębnie w rytmie 6/8, zmieniając akcent co 3 uderzenia (uderzenie nr 1 bola, nr 4 – mocniej).
b) Uczestnik słucha uważnie i odpowiada dowolną, improwizowaną frazą wokalną, zaczynając od tonu C3, po czym rozciąga go do E♭3 i pozwala odejść z powrotem do C3, zatrzymując się na zakończeniu rytmu bębna (po 8 uderzeniach).
Zwiększanie złożoności:
– Kolejne rundy zakładają zmiany:
1. Prowadzący śpiewa krótki motyw wstępny (np. „olu-olu”), a uczestnik odpowiada na bęben, modulując siłę uderzeń na podstawie tonu głosu.
2. Prowadzący wprowadza krótką pauzę (2 uderzenia ciszy), a uczestnik kontynuuje motyw wokalny, wypełniając przestrzeń dźwiękową, by prowadzący mógł wrócić z uderzeniem bębna w odpowiednim momencie.
Praca nad emocjami:
– W trakcie dialogu prowadzący prosi, by uczestnik starał się wyrazić smutek lub radość tylko za pomocą zmiany barwy (ciepła, chropowatej, rozjaśnionej) oraz drobnych fluktuacji tempa wokalu.
– Prowadzący obserwuje, czy dźwięk bębna zmienia się w adekwatną odpowiedź – np. pogłębiając brzmienie w przypadku smutku, rozjaśniając je w reakcji na radość.
Konsolidacja w pojedynczej frazie:
– Po 5 minutach improwizacji dialogowej prowadzący rozpoczyna frazę: „Duch wzywa…” i kończy ją po 8 uderzeniach bębna.
– Zadaniem uczestnika jest stworzyć odpowiedź wokalną („Duch odpowiedział…”), modulując tonację i tempo tak, by muzyka i słowo utworzyły spójną całość refleksji.

Ćwiczenie 5: Komponowanie osobiście zindywidualizowanej pieśni

Cel: Uczestnik samodzielnie konstruuje fragment pieśni, wybierając słowa, melodię i rytm, a prowadzący wspomaga w nagraniu lub fonografii.
Kroki:
a) Uczestnik otrzymuje listę archetypów (np. „woda”, „ogień”, „ptak”, „ojciec”, „matka”) oraz listę słów kluczowych związanych z intencją (np. „uwolnienie”, „otwarcie”, „większa siła”).
b) Na podstawie wybranych archetypów formułuje krótkie zdanie, np. „Płynąca woda zmywa smutek serca”.
c) Prowadzący proponuje prostą melodię pentatoniczną (np. C – D – E – G – A) i pomaga w rozłożeniu słów na nuty, np.:
```
Płu (C) – ~ą (D) – ją (E) – wa (G) – / (pauza) – zmy (A) – wa (G) – / (pauza)  
smu (E) –tek (D) – se (C) –rca (A) – (pauza)
```
d) Następnie uczestnik ćwiczy frazę, skupiając się na oddaniu intencji zarówno słowem, jak i melodią (np. akcentuje „zmywa” przez nagłe zwiększenie głośności od „piano” do „mezzo-forte”).
Kreacja refrenu:
– Po pierwszym wersecie uczestnik tworzy refren: wybiera dwa słowa-klucze („uwolnienie”, „radość”) i komponuje dla nich czterotaktową melodię w tym samym tonie co zwrotka, ale z odwrotnym ruchem motivu (wzwór G → E → D → C).
– Przykład refrenu:
```
Uwol (C) – nie (D) – nie (E) – (pauza)  
Rado (G) –ść (A) – (pauza) – (pauza)
```
– Uczestnik ćwiczy zwrotkę połączoną z refrenem, prosząc prowadzącego o korekty intonacyjne i rytmiczne.
Wzbogacenie warstwy rytmicznej
– Gdy słowa i melodia są ustalone, prowadzący dobiera rytm perkusyjny: bęben basowy (uśredniony puls co 2 s) i delikatne dzwonki czy szklane miski (co drugie uderzenie bębna, krótki „ding”).
– Przykładowe zestawy:
1. Bęben: uderzenie na 1 i 3 w takcie 4/4; miski: na „i” po 2 i 4.
2. Bęben: prosty puls 60 BPM; miski: w każdej połowie taktu (co 0,75 s).
Nagranie demo i analiza
– Prowadzący nagrywa na telefon lub dyktafon całą pieśń (zwrotka + refren + improwizowany mostek 4 takty), aby uczestnik mógł przesłuchać, ocenić, czy wybrana melodia rzeczywiście rezonuje z jego intencją.
– Po odsłuchaniu uczestnik identyfikuje co najmniej dwa punkty, które chce poprawić: np. „W tej frazie czuję zbyt duże drżenie, chciałbym wyciszyć przejście od C do D” albo „Ten rytm misek jest za gwałtowny, chcę bardziej łagodny”.
Poprawki i ostateczne wykonanie
– Wspólnie wprowadzają poprawki: przesunięcie akcentu w mierze, złagodzenie tempa w określonym fragmencie, modyfikacja intonacji.
– Na zakończenie nagrywają ostateczną wersję, by uczestnik mógł otrzymać plik audio, który będzie mógł później używać w codziennej praktyce medytacyjno-terapeutycznej.

Ćwiczenie 6: Rozwijanie głębi emocjonalnej poprzez modulację dynamiczną i barwę głosu

Cel: Nauczenie się pracy z barwą i dynamiką głosu, by pieśń szamańska przenosiła nie tylko słowa, lecz głębokie uczucia.
Kroki:
a) Uczestnik wybiera najważniejszy wers z własnej pieśni („Płynąca woda zmywa smutek serca”).
b) Najpierw śpiewa frazę w pianissimo (bardzo cicho), starając się skupić na wewnętrznym odczuciu tego słowa. Prowadzący pomaga zachować intonację, jednocześnie podsuwa lustro, by uczestnik obserwował ekspresję twarzy.
c) Następnie śpiewa tę samą frazę w mezzo-piano, ale z lekkim przyspieszeniem tempa o 5 %.
d) Kolejna próba – „mezzo-forte” z lekkim „szarpnięciem” głosem na słowie „zmywa”, by podkreślić znaczenie oczyszczenia.
e) Ostatnia próba – forte z wydłużonym tremolo na „smutek serca” (3 s), by wydobyć głębię emocjonalną.
Obserwacja i korekta:
– Prowadzący monitoruje poprawność intonacyjną i płynność przejść dynamicznych, korygując ewentualne zacięcia lub zbyt gwałtowne przejścia.
– Uczestnik opisuje patrząc na lustro: jak zmienia się mimika twarzy przy różnych dynamikach, czy czuje większe otwarcie energetyczne przy frazie forte czy pianissimo.
Zastosowanie w pełnej pieśni:
– Po ćwiczeniu frazy dynamikę stosuje się w całej zwrotce: pierwszy wers pizzicato (ciche), drugi crescendo do mezzo-forte, trzeci decrescendo do piano, czwarty z tremolo forte.
– Uczestnik ćwiczy pięć powtórzeń w tej sekwencji, a prowadzący stopniowo wydłuża fazę tremolo (z 3 s do 5 s), by zwiększyć wrażliwość na wibracje.

Ćwiczenie 7: Integracja wizualizacji z interpretacją pieśni

Cel: Połączenie warstwy wizualnej (obrazy, kolory) z dźwiękowym przekazem pieśni, co pogłębia doznania i wzmaga skuteczność terapeutyczną.
Kroki:
a) Uczestnik wybiera fragment pieśni, np. „Słońce wschodzi, cień rozwiewa”.
b) Prowadzący prosi o zamknięcie oczu i wyobrażenie sobie drogi słońca nad horyzontem, jak światło rozprasza ciemność mgły.
c) Podczas intonowania frazy, uczestnik wizualizuje konkretne kolory: pomarańczowożółty blask słońca oraz białą mgłę.
d) Prowadzący dobiera tło perkusyjne: bęben gra cicho basowe uderzenia (60 BPM), a grzechotka wypełnia przestrzeń dzwoniącymi tonami na każdą sylabę „wschodzi” i „rozwie-wa”.
Synchronizacja dźwięku i obrazu:
– Kiedy uczestnik śpiewa „Słońce…”, prowadzący wykonuje jedno mocne uderzenie w bęben, odpowiadające punktowi wizualnemu – wschodowi słońca.
– Przy słowie „cień…” wprowadza krótką pauzę bębna (2 uderzenia ciszy), by uczestnik poczuł ciemność, po czym grzechotka jawi się jako „dźwięk rozbrajający cień”.
Rozbudowa wizji:
– W drugiej rundzie uczestnik dodaje osobisty element wyobrażenia: np. widzi, jak światło słońca przenika przez okienko jego serca, ogrzewając zranienia.
– Śpiewając „cień rozwiewa”, wstrzymuje oddech w fazie „cień” (2 s), a potem wydech towarzyszy długiemu drganiu grzechotki (4 s), co symbolizuje „rozproszenie ciemności”.
Notatki i analiza:
– Po zakończeniu ćwiczenia uczestnik rysuje na kartce krótką mapę mentalną: gdzie widział słońce, jak odczuwał ciepło, w jakim miejscu serca pojawił się „cień”, jak grzechotka symbolizowała jego rozproszenie.
– Prowadzący pomaga w słownej analizie: „Który moment wizualizacji był dla Ciebie najsilniejszy? Jak wpłynęło to na jakość śpiewu?”.

Ćwiczenie 8: Tworzenie pieśni w intencji grupowej – harmonizacja indywidualnych motywów

Cel: Zjednoczenie różnych osobistych pieśni w jeden wspólny utwór grupowy, gdzie każdy wnosi fragment swojego motywu, a prowadzący spaja całość w całość.
Kroki:
a) Każdy uczestnik przygotowuje 4-taktowy motyw melodyczno-tekstowy, bazujący na własnej intencji (np. ktoś śpiewa „Woda leczy, łzy osusza”, ktoś inny: „Ziemia siłą, mocą karmi”).
b) Prowadzący notuje wszystkie motywy i wskazuje wspólną skalę (np. pentatoniczna e-moll), by wszystkie fragmenty dało się ze sobą połączyć harmonicznie.
c) Ćwiczenie pierwsze: uczestnik 1 wykonuje swój motyw solo, reszta grupy słucha, odzwierciedla ruchem: kołyszą się jak fale.
d) Następnie uczestnik 2 wykonuje swój motyw, a reszta improwizuje cicho (np. podniesionym szeptem „mmm”) w tle, by wspomóc wibrację jego słów.
Składanie motywów:
– Prowadzący łączy motywy: motyw 1 (4 takty) → motyw 2 (4 takty) → improwizacja bębniarska (4 takty) → refren grupowy (4 takty) → motyw 3 (4 takty) → motyw 4 (4 takty).
– Refren grupowy: prosta fraza 2-taktowa, np.:
```
Duch w górze, Duch w dole  
Siła wciąż płynie w Tobie  
```
wykonywana przez całą grupę w unisono (C3 → D3 → E3 → G3), z lekkim tremolo na „Duch” i „Siła”.
Integracja bębna i grzechotki:
– Podczas motywu 1 bęben jest w fazie pianissimo, grzechotka w kinetycznym ruchu dłoni (delikatne potrząsanie) co każde 2 uderzenia.
– Motyw 2 – bęben przechodzi w mezzo-forte, grzechotka akcentuje fragment „Ziemia siłą” jednym mocnym uderzeniem w 2 sposób: energiczne potrząśnięcie, by oddać siłę.
– Podczas improwizacji bębniarskiej (motyw 3) prowadzący stosuje różne barwy bębna (rukavica, pałeczka, dłoń), by wprowadzić zróżnicowane wibracje w całym kole.
Ćwiczenie scalające grupę:
– Gdy wszystkie motywy zostaną wykonane, uczestnicy siadają w ciszy, a prowadzący delikatnie bębni, jednocześnie prowadząc pieśń refrenową cicho szeptem.
– Po 2 minutach ciszy grupa ponownie wykonuje cały utwór: wszyscy śpiewają motywy w kolejności, a prowadzący koordynuje dynamikę i tempo.
Refleksja zbiorowa:
– Prowadzący pyta: „Który fragment uznałeś za najbardziej poruszający? Jak zestroiłeś swój motyw z motywem osoby obok?”.
– Uczestnicy odpowiadają, analizując zarówno poziom emocjonalny, jak i techniczny (czy zapis nutowy wymagał przesunięcia w czasie czy transpozycji).

III. Podsumowanie technik interpretacji i personalizacji

Zrozumienie, że każda pieśń jest unikalnym sygnałem
– Interpretacja opiera się na indywidualnych potrzebach, a personalizacja sprawia, że dźwięk staje się nośnikiem własnej historii, traumy, nadziei.
Łączenie warstwy słownej i wokalnej z instrumentalną
– Pieśń staje się czterowarstwową strukturą: tekst → melodia → rytm perkusyjny (bęben) → wibracje doprecyzowane grzechotką.
Stałe monitorowanie reakcji organizmu i pola energetycznego
– Prowadzący nieustannie obserwuje oddech, mimikę, odczucia ciała (np. ciepło, chłód, dreszcze), by w razie potrzeby modyfikować intensywność pieśni.
Rozwój umiejętności improwizacyjnych
– Żadne dwa wykonania nie muszą być identyczne – każdy kolejny raz oparty jest na odmiennych odczuciach uczestnika.
Praktyka jako klucz do płynności
– Sam proces interpretacji i personalizacji jest dynamiczny – wymaga ćwiczeń, eksperymentów z tonacją, mikrorytmem, a także kontaktu z różnymi grupami (indywidualne sesje, grupa, warsztat otwarty), by nabyć biegłości.

Dzięki powyższej, obszernej teorii oraz zróżnicowanemu zestawowi ćwiczeń praktycznych, prowadzący uzyskuje głębokie narzędzia do interpretacji i personalizacji pieśni szamańskich. Uczestnicy natomiast, angażując się w wielowarstwowy proces od analizy archetypowej, przez adaptacje językowe, modulację wokalu, aż po integrację wizualną i grupową, mogą doświadczyć prawdziwej transformacji – zarówno na poziomie somatycznym, jak i energetycznym oraz emocjonalnym.