7.3.4. Warsztaty z wykorzystania dźwięków i pieśni w praktykach szamańskich

1. Podstawowe zasady tworzenia rytuałów z elementami szamańskimi

1. Teoria: fundamenty rytuału szamańskiego

1.1. Definicja i funkcja rytuału szamańskiego
Rytuał szamański w tradycjach pierwotnych pełni kilka kluczowych funkcji:

Łączenie z duchami przodków i natury – poprzez określone dźwięki, symboliczne gesty i sekwencje, uczestnik wchodzi w kontakt z energiami zwierząt totemicznych, duchami roślin czy przodkami.
Uzdrawianie indywidualne i zbiorowe – poprzez inicjację określonych form pieśni, tańca i wibracji bębna, rytuał prowadzi do oczyszczenia psychofizycznego ciała.
Transformacja świadomości – sekwencje dźwiękowe wprowadzają uczestnika w transe podobne do stanów theta, umożliwiając pracę z ukrytą traumą i symbolami.
Zrównoważenie energetyczne – zarówno na poziomie osobistym (wyrównanie czakr, przepływ energii przez meridiany), jak i kolektywnym (harmonizacja grupy poprzez wspólny rytm).

1.2. Struktura podstawowego rytuału szamańskiego
Każdy rytuał posiada kilka niezbędnych elementów, występujących w określonej kolejności:
A. Oczyszczenie przestrzeni (purifikacja)
- Przed wejściem do rytualnej przestrzeni, należy oczyścić ją z negatywnych energii. Tradycyjnie stosuje się:
• Szałwię białą (Abashweed, Salvia apiana) – spalanie suszu w muszli i prowadzenie dymu wzdłuż granic miejsca.
• Kadzidło żywiczne (np. kopalnia, olibanum) – użycie żarzącego się węgielka do wydzielania zapachu oczyszczającego.
• Symboliczne okadzanie – unoszenie dymu w kierunku czterech stron świata: wschód (narodziny, nowe początki), południe (rozwój, intensywność), zachód (zmiana, zamknięcie), północ (mądrość, introspekcja).

  - **Zadanie praktyczne 1**: Prowadzący rytuał staje w centralnym punkcie oczyszczanej przestrzeni. Uczestnicy tworzą krąg dwa metry od środka. Prowadzący powoli porusza kadzidłem na węgielku wzdłuż granicy kręgu, recytując krótką inkantację do czterech żywiołów (“Oddech Ziemi, Płomień Południa, Strumień Zachodu, Wiatr Wschodu, oczyść tę przestrzeń…”). Każde przesunięcie kadzidła jest synchronizowane z trzema uderzeniami bębna w tempie lento (40–45 BPM), co wzmacnia proces oczyszczenia na poziomie komórkowym.

B. Zakreślenie kręgu rytualnego (granice sacrum)
- Po oczyszczeniu, prowadzący “zakreśla” święty krąg, wyznaczając granice, za którymi znajduje się “wewnętrza” przestrzeń połączona z duchami próśb i intencji. Formy:
• Sypanie popiołu z ogniska – równo rozmieszczane w kształcie okręgu,
• Ułożenie kamieni / piór – 12 kamieni wokół centralnego paleniska lub 4 pióra w miejscach kardynalnych.
• Linia solna – sól morska rozsypana cienką warstwą, tworząca niewidoczną granicę.

  - **Zadanie praktyczne 2**: Każdy uczestnik otrzymuje małą czarkę z solą i wrzuca po jednym ziarnie soli na wyznaczone miejsca, formując zewnętrzny obwód. W fali 12 uderzeń bębna tempo stopniowo przyspiesza (ze 40 do 60 BPM), co pozwala uczestnikom wchodzić w rytmiczną synchronizację z gestem wyznaczania granic. Po zakończeniu ostatniego uderzenia, wszyscy stają w milczeniu, wizualizując, że sól tworzy ochronną barierę.

C. Wywołanie duchów przewodników (invocatio spirituum)
- W tradycjach afrykańskich, indiańskich i syberyjskich odwołuje się do różnych duchów:
• Afrykańskie bębny – zapraszają duchy przodków (np. w tradycji Dogon “Nommo” lub “emawa” w tradycji Bamana).
• Pieśni indiańskie – wołanie do Wielkiego Ducha (Wakan Tanka) lub duchów zwierzęcych (np. orła, bizona).
• Siberyjskie overtone – wywołanie duchów zwierząt północy (renifer, niedźwiedź) poprzez modulację gardłowych dźwięków.

  - Formuła invokacji: prowadzący staje w centrum kręgu z modlitwą (głosową frazą lub śpiewem) i uderzeniami bębna, stopniowo zwiększając tempo:  
    1. **Phase 1 (Lento)**: 20–30 BPM – głębokie, długie uderzenia przy wdechu, inicjacja kontaktu z przodkami.  
    2. **Phase 2 (Andante)**: 60–80 BPM – wplecione proste frazy vokalizujące “Ah-hoo”, “Ya-ta”, “Ho-ya”, co otwiera rezonans gardła i płuc.  
    3. **Phase 3 (Moderato→Allegro)**: 100–120 BPM – stopniowe budowanie transowego rytmu, kluczowego do wywołania duchów.  

  - **Zadanie praktyczne 3**:  
    • Uczestnicy siedzą w półkolu, prowadzący w centrum. Prowadzący śpiewa prostą inkantację (np. powtarzalne “E-na-mo-ya”) synchronizowaną z rosnącym tempem werbla.  
    • Po osiągnięciu 80 BPM, każdy uczestnik włącza mówiony refren (call-and-response): prowadzący: “E-na…” – uczestnicy: “…mo-ya!”, aż do momentu, gdy fraza staje się jednym, zsynchronizowanym chórem.  
    • Następuje faza “ciszy celebracyjnej” (1 minuta), gdzie bęben bije w bardzo powolnym rytmie (30 BPM), a uczestnicy zamykają oczy i słuchają wewnętrznie.

D. Praca z intencją i ofiara dźwiękowa
- Każdy rytuał szamański jest prowadzony z określoną intencją: uzdrowienie fizyczne, uzdrowienie emocjonalne, odpędzenie negatywnych energii czy uzyskanie wizji.
- Intencja jest formułowana na dwa sposoby:
1. Słownie – prowadzący odczytuje modlitwę lub pieśń zawierającą intencję (np. „Prosimy Wielkiego Ducha o uzdrowienie…”).
2. Symbolicznie – użycie fizycznych przedmiotów jako ofiara: kłos kukurydzy, pióro orła, kawałek jelita renifera (w tradycjach syberyjskich).

  - **Zadanie praktyczne 4**:  
    • Każdy uczestnik przychodzi na rytuał z małym przedmiotem symbolizującym swoją intencję (np. suszone zioło, pióro, kawałek kryształu).  
    • Na początku rytuału, prowadzący wywołuje ofiarę dźwiękową: trzykrotne uderzenie w bęben oznacza “dostarczenie” przedmiotu do świata duchów.  
    • Koledzy z kręgu delikatnie kładą swoje przedmioty wokół ogniska (lub centrum), każdorazowo recytując: „Moja intencja jest [uzdrowienie / oczyszczenie / ochrona]”.  
    • Po każdej frazie intencji następuje 5-sekundowa pauza, w której uczestnicy wizualizują przekazanie energii poprzez bębny i pieśni.

E. Droga pośrednika (przeobrażenie szamana i uczestników)
- Szaman jako pośrednik staje się „mostem” między światem codziennym a duchowym. Jego ciało i głos przyjmują zmienioną formę:
• Zewnętrzne atrybuty: noszenie skóry zwierzęcej, malowanie ciała symbolami (kręgi solne, znaki totemiczne), pióra przyczepione do odzieży.
• Wibracja głosu: przejście od normalnej mowy do gardłowego obrębu khömus (syberyjski), potem powolne nałożenie harmonii polifonicznej.
• Zmiana oddechu: od oddychania przepony (bębny afrykańskie) do synchronicznych wdechów i wydechów z modulated overtone (syberyjski).

  - **Zadanie praktyczne 5**:  
    • Prowadzący, przebrany w ćwiekowaną kamizelkę ze skóry jelenia, zaczyna od oddechu przeponowego (5 s wdech, 5 s wydech) w rytm wolnych uderzeń bębna (30 BPM).  
    • Po 2 minutach dodaje gardłowy dźwięk (khömus) – generowanie niskiego tonu w rezonansie krtaniowym, łączonego z powolnymi ruchami ciała przypominającymi „fale”.  
    • Po kolejnych 2 minutach przechodzi do frazy overtone (np. kargyraa → sygyt), przechodząc od niższych rejestrów do wyższych, co wprowadza uczestników w trans fizjologiczny.  
    • Uczestnicy wkraczają w ich własny rytm: zaczynają od oddechu przeponowego w opozycji do bębna, później – po 3 minutach – dołączają do gardłowego tonu, aż w końcu synchronizują swoje oddechy i dźwięki z prowadzącym.

F. Centralny element – pieśń uzdrawiająca / bębnienie
- W każdym rytuale kluczową rolę odgrywa specyficzna sekwencja dźwiękowa:
1. Afrykańska polirytmia – minimum trzy warstwy rytmu na djembe, dundun i sjebban (shekere). Rządzą hierarchią:
• Djembe (pojedynczy gracz) – wprowadza podstawowy motyw: zazwyczaj w metrum 12/8 (1 + a 2 + a 3 + a 4 + a) z akcentami na “1” i “&a” przy 3 i 4.
• Dundun (2–3 graczy) – gra kanały basowe w 4/4 (1 i 3), wprowadzając pulsy ugruntowujące.
• Shekere / grzechotka (cała grupa) – gra synkopowane akcenty na “&” między ćwierćnutami, tworząc polimetryczne tło.
2. Pieśni indiańskie powwow – występują w tonacji pentatonicznej (często F# minor pentatonic lub D minor pentatonic). Sekwencja:
• Call-and-response – prowadzący śpiewa pojedynczy “vocables” (np. “Hey-ee-aah”), a cała grupa odpowiada chóralnie.
• Bridge – zmiana intonacji o kwintę (np. z F# do C#) co wprowadza efekt wznoszenia.
• Finale – klaskanie i taniec, synchronizowane z tempem (80–100 BPM) w zależności od docelowej intencji (relaksacja vs uzdrowienie).
3. Syberyjski overtone – po fazie polirytmii i pieśni następuje przejście do gardłowego śpiewu:
• Khömus (najtłustszy rejestr) – oddech przepuszczany przez zwężoną głośnię, wytwarza dolne częstotliwości <100 Hz.
• Kargyraa (średni rejestr) – rezonuje w jamie ustnej, generując podstawowy ton i dodatkowy strunowy harmoniczny.
• Sygyt (wysoki rejestr) – rezonans nosowy, generujący wyraźny harmoniczny 2–3 kHz.
4. Przejście do ciszy – po ostatnim sygyt, następuje stopniowe spowolnienie oddychania i wygaszanie dźwięku, aż do pełnej ciszy.

  - **Zadanie praktyczne 6**:  
    • Grupa praktykująca polirytmię (ćwierćnuty i ósemki) przez 5 minut w tempie 90 BPM. Po upływie 5 minut prowadzący nakazuje przełączyć się na pieśń powwow: vocables (np. “Hey-o-ee”) w tonacji D minor pentatonic. Cała grupa włącza się w call-and-response przez kolejne 5 minut.  
    • Po 5 minutach powwow, prowadzący ustępuje miejsca jednemu z uczestników z doświadczeniem w khömus. Uczestnik wykonuje 2-minutową sekwencję khömus, po czym po kolejne 2 minuty przechodzi do kargyraa, a ostatnie 2 minuty spędza na sygyt, stopniowo wygaszając dźwięk.  
    • Następnie prowadzący nakazuje 1-minutową ciszę, a uczestnicy praktykują oddech 4-sekundowy, wysyłając wyobrażeniowo energię ku środku kręgu.

G. Zamknięcie rytuału (dziękczynienie i balansowanie)
- Dziękczynienie – uczestnicy wspólnie wypowiadają lub intonują: “Wielka Matko Ziemio, Dziękujemy”, “Duchowi Wielkiego Ducha, dziękujemy”.
- Балансировка (balansowanie energii) – prowadzący wprowadza powolny rytm djembe (30–40 BPM), a uczestnicy wykonują płynne ruchy ciała (taniec mający na celu wyrównanie energii w czakrach).
- Rozwiązanie kręgu – prowadzący bierze ostatnie uderzenie bębna, a uczestnicy odpowiadają cichym stukaniem dłoni w uda, wskazując symboliczne “zamykanie” bariery sacrum.

  - **Zadanie praktyczne 7**:  
    • Po fazie overtone i ciszy, prowadzący przełącza tempo bębna na 30 BPM, zachęcając uczestników do wolnego tańca “zwijania” – każdy krok to “metoda pieści” w geście “uwalniania” nadmiaru energii.  
    • Kolejno, w 3 rundach: prowadzący nagradza energię “szczodrą” falą dźwięku: trzy uderzenia bębna → uczestnicy odpowiadają chóralnym “Ho-ho” (jak echo), aż do momentu, gdy obie grupy zsynchronizowane wyciszają się w jednostajnej ciszy (ostatnie 10 sekund trwają w napięciu).  
    • Ostatnie uderzenie bębna jest bardzo delikatne (ankor 20 BPM), wyznaczając symboliczny “koniec rytuału”.

2. Praktyczne ćwiczenia warsztatowe: krok po kroku

2.1. Ćwiczenie 1: Warsztat „Stwórz własną manię intencji”

Cel: uczestnicy uczą się definiować jasno intencję rytuału i wybierać odpowiednie elementy szamańskie.
Materiały:
• Kartki z pytaniami pomocniczymi,
• Kolorowe flamastry,
• Zestaw obrazków reprezentujących żywioły (woda, ogień, ziemia, powietrze), zwierzęta totemiczne, symbole przodków, pióra, kryształy.
Procedura:
1. Definiowanie intencji – uczestnicy wypełniają formularz:
  - „Moja intencja to…” (uzdrowienie, ochrona, transformacja).
  - „Jaką symbolikę wykorzystam (zwierzę, żywioł, kolor)?”
2. Dobór elementów – każdy uczestnik wybiera 3 obrazki:
  - Zwierzę totemiczne (np. orzeł, wilk, niedźwiedź),
  - Żywioł (np. woda symbolizuje oczyszczenie),
  - Symbol przodka (np. rysunek prastarej maski).
3. Konsultacja grupowa – w parach omawiają swój wybór, określają, jak te elementy wykorzystają w rytuale:
  - “Zwierzę totem jako kryształ dźwiękowy” – stworzenie analogii m.in. do brzmienia bębna: głębokie tony jak ruch niedźwiedzia.
  - “Żywioł woda” – użycie miski wodnej do generowania dźwięków plusku, wkomponowanie w rytm bębna.
4. Prezentacja – każda para przedstawia 2-minutowy szkic mini-rytuału, stosując wybrane symbole i intencję, a rolę bębna wyjaśnia jako “serce rytuału”, który łączy świat cielesny z duchowym.

2.2. Ćwiczenie 2: Budowanie przestrzeni rytualnej krok po kroku

Cel: uczestnicy praktycznie zakładają i oczyszczają przestrzeń, ćwicząc techniki kadzenia, wyznaczania kręgu i zaklinania duchów.
Materiały:
• Bęben szamański (djembe, dundun, bęben obręczowy lub frame drum),
• Kadzidło (sucha szałwia biała), muszla (ocarina) lub mała żarząca się miseczka na węgiel,
• Lustro solne (miska z solą), pióra sokole albo orle, małe kamienie.
Procedura:
1. Rozmieszczenie akcesoriów:
  - Bęben umieszczony w centrum jako “serce rytuału”,
  - Miseczka z kadzidłem przed bębnem,
  - Sól i kamienie: 12 kamieni wokół w odległości 2 metrów od bębna,
  - Pióra: w czterech miejscach kardynalnych (N, E, S, W) w odległości 3 metrów.
2. Kadzenie i oczyszczanie:
  - Prowadzący trzyma muszlę z kadzidłem, w drugim dłoni uderza lekko w dzwon bębna trzy razy (oznaczenie rozpoczęcia oczyszczania).
  - Przechodzi do punktu północnego, unosi muszlę i dmucha dym w kierunku centrum, recytując: “Odśwież to miejsce, duchy natury, przyjdźcie i oczyśćcie…” trzy razy.
  - Przemieszcza się zgodnie ze wskazówkami zegara w kolejnych trzech punktach kardynalnych, powtarzając formułę.
3. Zakreślenie kręgu:
  - Prowadzący bierze miseczkę z solą i przesypuje ją powoli, tworząc cienką linię na podłodze wokół punktów, łącząc je w okrąg.
  - Uczestnicy w milczeniu podążają za nim, aby nie przerwać synchronicznego ruchu i wibracji dźwięku bębna (40 BPM).
4. Invocatio spirituum:
  - Prowadzący uderza bębnem w tempie 60 BPM, wznosi swój głos w gardłowy ton (krótka sekwencja khömus: „mmmmm…”) i recytuje: “Duchu Wielkiego Ducha, Duchu Zwierzęcy, duchy wody i ognia – przyjdźcie, by nas wsparli…”
  - Cała grupa włącza się chóralnie w akcenty głosu, harmonizuje frazę “mmmm” z bębnem, zaczynając powoli (60 BPM), aż do 100 BPM, co inicjuje transe.
Dodatkowe wskazówki:
• Synchronizacja ruchu i dźwięku: Każdy krok w trakcie zakreślania kręgu jest zsynchronizowany z pauzami między uderzeniami bębna lub delikatnym szumem kadzidła. To pomaga uczestnikom wejść w stan obecności i medytacji ruchowej.
• Rytualne motto: na kartce powieszonej w centralnym miejscu – krótkie zdanie: “Przekraczam próg ciszy, wchodzę w dźwięk serca Ziemi” – wspólna mantra dla całej grupy, powtarzana cicho w chwili zakończenia zakreślania kręgu.

2.3. Ćwiczenie 3: Praca z intencją, ofiarą i przekazem dźwiękowym

Cel: uczestnicy uczą się formułować intencję rytuału oraz przekazywać ją dźwiękiem i symbolicznie przez ofiarę.
Materiały:
• Małe, płócienne woreczki (do włożenia ziół, piasku z górskich źródeł, odłamków kryształów),
• Pióra, kryształki, suszone zioła (szałwia, cedr),
• Małe ceramiczne miseczki z wodą,
• Bęben, dzwonki (np. jingle bells).
Procedura:
1. Formułowanie intencji:
  - Uczestnicy tworzą zaklęcie intencyjne (max 20 słów), np. “Niech dźwięk bębna oczyści moje serce i przywróci odwagę ducha”.
  - Wypisują je markerem na małym pasku papieru z pergaminu.
2. Ofiara symboliczna:
  - Każdy uczestnik wkłada do woreczka element symboliczny: zioło (oczyszczenie), kawałek kryształu (równowaga), pióro (wolność), piasek z gór (stabilność).
  - Woreczek z intencją zawiązują ozdobnym sznurkiem i kładą do miseczki z wodą przed bębnem.
3. Przekaz dźwiękowy:
  - Prowadzący zaczyna od trzech uderzeń bębna (lento 40 BPM), uczestnicy w milczeniu dotykają miseczki z wodą, słysząc echo bębna odbijające się od powierzchni wody.
  - Po trzech uderzeniach każdy włącza się jednym dźwiękiem dzwonka (jingle bell), co sprawia, że woda z lekka drży, tworząc dzwięk “alikwotowy” – analogicznie do overtone.
  - Całość po 1 minucie przyspiesza do 60 BPM, a prowadzący śpiewa frazę z intencją: “Niech czysta woda przenosi moją prośbę do świata duchowego… mm…”.
Refleksja po ćwiczeniu:
• Uczestnicy dzielą się w parach swoimi odczuciami wizualnymi: “Co zobaczyłem/łam w wodzie, gdy drżała?” – pomaga w pracy z symbolami i integrai intencji.
• Krótka medytacja cicha (2 min): “Skieruj intencję w głąb serca”, potem otwarcie oczu i zapisanie trzywyrazowej frazy opisującej doświadczone emocje.

2.4. Ćwiczenie 4: Rola pośrednika – wchodzenie w zmieniony stan świadomości

Cel: uczestnicy stopniowo uczą się modulować oddech i głos, aby wywołać zmieniony stan świadomości (tranzycyjny).
Materiały:
• Bęben obręczowy (frame drum) lub djembe,
• Przenośny wzmacniacz bębnów (opcjonalne),
• Nagranie dźwięków natury (szum wody, szum wiatru),
• Gumy do uszu (dla bezpieczeństwa OH).
Procedura:
1. Rozgrzewka oddechowa:
  - Uczestnicy w pozycji siedzącej, ręce na brzuchu, ćwiczenie przez 5 minut: 4 s. wdech, 7 s. wydech, w tempie 10 cykli/min.
  - Końcowe 2 minuty: 4–4 (wdech 4 s, wydech 4 s), by zbalansować układ autonomiczny.
2. Faza gardłowa (pre-trans):
  - Prowadzący uderza bębnem w tempie lento (45 BPM) i wykonuje gardłowe “hm…hm…”, uczestnicy razem z nim.
  - Po 3 minutach prowadzący wprowadza modulację: “hm–mm–hm–mm” w sekwencji co 4 uderzenia bębna, tworząc polifoniczne brzmienie.
  - Uczestnicy pracują nad gardłowością: skupiają się na rezonansie w klatce piersiowej i krtani, starając się wzmocnić wibrację.
3. Faza overtone (głębszy tranzycyjny):
  - Po kolejnych 3 minutach prowadzący rozszerza zakres gardłowego: dodaje kargyraa (ton ~70 Hz) i sygyt (ton ~2 kHz).
  - Bęben przyspiesza do 80–90 BPM, co wymusza szybki proces wciągania i wypuszczania powietrza, generując intensywne doznania transowe.
4. Integracja dźwięków natury:
  - W tle odtwarzane są nagrania dźwięków strumienia i szumu wiatru, aby wzmocnić wrażenie „połączenia z naturą”.
  - Nawet jeśli sesja odbywa się w pomieszczeniu, nagrania przywołują wspomnienie przestrzeni otwartej.
5. Wyjście z transu i powrót do „tu i teraz”:
  - Po 6–7 minutach fazy overtone, prowadzący powoli obniża tempo bębna do 50 BPM i stopniowo zamyka overtone, przechodząc na miękkie “mm–mm–mm” w tempie 40 BPM.
  - Uczestnicy po 1 minucie ciszy wykonują 3 wolne oddechy 5/5, następnie delikatne ruchy kończyn: kołysanie rąk nad głową.
  - Końcowy gest: postawienie dłoni na sercu, zamknięcie oczu, po czym otwarcie i wzajemne uśmiechy.
Refleksja i integracja:
• Uczestnicy siadają w kole, dzielą się wrażeniami: “Jak poczułem/łam rezonans w ciele?” “Czy zobaczyłem/łam jakieś obrazy?”
• Notacja w dzienniku: “Mój proces oddechu wyglądał tak…” “Podczas kargyraa odczuwałem/łam falę ciepła od stóp do głowy…”

2.5. Ćwiczenie 5: Centralny element dźwiękowo-symboliczny – wprowadzenie pieśni uzdrawiającej i bębna jako serca rytuału

Cel: uczestnicy poznają, jak budować sekwencję dźwiękową w oparciu o elementy szamańskie i dostosowywać je do intencji.
Materiały:
• Zestaw bębnów (djembe, dundun, frame drum),
• Kadzidło (cedrowe lub szałwia),
• Szkło wody (do wzmocnienia efektu alikwotowego),
• Różne dzwonki (metalowe, szklane) do efektu harmonicznego.
Procedura:
1. Budowanie sekwencji afrykańskiej:
  - Warstwa 1 (Djembe): Wprowadzenie podstawowej frazy 12/8, z akcentami na “1” i “a” przy 3 i 4. Uczestnicy ćwiczą solo djembe po dwa razy każdy fragment (4 takty po 12 uderzeń).
  - Warstwa 2 (Dundun): Dwóch ochotników szybko uczy się motywu basowego: ósemka na “1” i “3” w takcie 4/4, co pozwala na puls ugruntowujący.
  - Warstwa 3 (Shekere lub grzechotka): Reszta grupy gra synkopy (1-&-a-2-&-a w tempie 90 BPM), co tworzy polimetryczny splot.
2. Przejście do pieśni powwow:
  - Prowadzący włącza frazę vocable: “Hey-o-ee-ah” (4 sylaby na takt). Uczestnicy powtarzają call-and-response: prowadzący “Hey…” → uczestnicy “…o-ee-ah!”.
  - Po trzech powtórzeniach, wprowadzany jest bęben (frame drum) grający wolną ósemkę (80 BPM), tak by pieśń zyskała wyraźniejszą strukturę.
  - Uczestnicy zaczynają klaskać na “&” między ósemkami w takcie, dodając ruch taneczny: lekki krok w bok.
3. Przejście do overtone syberyjskiego:
  - Prowadzący sygnalizuje zmianę: 2 długie uderzenia bębna (40 BPM) – przygotowanie do zmiany rejestru.
  - Jeden z uczestników lub prowadzący zaczyna od khömus (5 sekund stałego tonu). Reszta grupy słucha w ciszy.
  - Następnie faza kargyraa: dodatkowe wibracje gardłowe, reszta grupy może wykonywać lekki taniec “zwijania ciała” (np. powolne ruchy ramion “w falach”).
  - Faza sygyt: prowadzący modulowany ton w rezonansie nosowym, grupa zanurza się w ciszę, po czym łączy się w ciche “humm” na wdechu.
4. Wygaszanie i cisza celebracyjna:
  - Po spadku overtone, bęben przechodzi z powrotem na lento (40 BPM), a vocable zastępuje się krótkim “mmm…” (na wydechu).
  - Po 1 minucie ciszy, uczestnicy kładą dłonie na sercach, a prowadzący symbolicznie “zbiera” woreczki intencji, wygarnia je z miseczki i wrzuca do ognia (lub symbolicznego paleniska – ceramiczna miska z żarem).
  - Ostatnie trzy ciche uderzenia bębna – zakończenie sekwencji.
Refleksja po ćwiczeniu:
• Każdy uczestnik opisuje: “Która warstwa dźwięku była dla mnie najważniejsza i dlaczego?”
• Krótka dyskusja w małych grupach (2–3 osoby): “Jak rytm afrykański wpływał na moje ciało?” “Co czułem/łam, gdy pieśń powwow złączyła nas w chórze?” “Jakie obrazy pojawiły się podczas khömus?”

2.6. Ćwiczenie 6: Zamknięcie rytuału – balansowanie energii i dziękczynienie

Cel: uczestnicy praktykują metody zamykania kręgu, balansowania energii po intensywnych dźwiękach oraz składania dziękczynienia.
Materiały:
• Bęben z werblem (frame drum lub djembe),
• Kadzidło,
• Pióra, małe miseczki z wodą i solą.
Procedura:
1. Powolne wyciszanie bębna:
  - Prowadzący zaczyna od delikatnego uderzenia bębnem (20 BPM), każdy skupia się na odczuciu drżenia na dłoniach.
  - Po 1 minucie, zmniejsza tempo do 15 BPM, aby wytworzyć efekt “serca wszechświata”.
2. Balansowanie energii (taniec zwijania):
  - Na tle hold (jednego uderzenia co 4 sekundy), uczestnicy wykonują wolne, płynne ruchy:
    • Unoszenie dłoni ku górze w wydechu,
    • Opuścić dłonie ku ziemi w wdechu,
    • Powtarzać przez 3 minuty, synchronizując z bębnem.
  - Celem jest “zwinięcie” nadmiaru energii i ugruntowanie w ciele.
3. Formuła dziękczynienia:
  - Prowadzący wypowiada słowa: “Dziękujemy Duchom Przodków, duchom zwierząt, siłom natury – niech nas ochraniają…”
  - Uczestnicy powtarzają chóralnie – najpierw jeden raz głośno, następnie cicho szepty.
4. Rozwiązanie kręgu:
  - Prowadzący bierze miseczkę z solą, wznosi ją nad głową i delikatnie wysypuje garść wody (symbol rozpuszczania granic sacrum).
  - Trzy ostatnie uderzenia bębna (10 s pomiędzy każdym) oznaczają “otwarcie dróg”: uczestnicy wymieniają spojrzenia z przyjaciółmi i delikatnie oddychają, wchodząc ponownie w przestrzeń codzienną.
Integracja i plan na przyszłość:
• Każdy zapisuje w dzienniku: “Jakie nowe umiejętności porzuciłem/łam i co chcę włączyć do codziennej praktyki?”
• Uczestnicy tworzą krótkie “listy intencji” na kolejną sesję, ustalając, którego elementu (afrykańskie rytmy, pieśni powwow czy overtone) będą się uczyć samodzielnie.

3. Dodatkowe wskazówki i uwagi metodyczne

3.1. Dostosowanie do grupy

Wielkość grupy: optymalnie 10–15 osób. Mniejsza grupa (4–6) pozwala na głębszą indywidualizację, większa (16–25) wzmacnia efekt wspólnotowy, ale wymaga koordynacji asystentów.
Wiek i kondycja: należy zapewnić przerwy dla osób z niższą wytrzymałością fizyczną (co 15–20 minut delikatne rozciąganie).
Poziom zaawansowania: początkujący przez pierwsze 1–2 kompromisowe spotkania powinni jedynie słuchać i delikatnie poruszać się, zaawansowani mogą prowadzić fragmenty polirytmii lub overtone.

3.2. Bezpieczeństwo psychiczne i fizyczne

Zanim przystąpić: krótkie omówienie potencjalnych efektów ubocznych – silne transowe doznania, możliwe wizje traumatyczne, intensywne skurcze mięśni.
Techniki “groundingu”: w razie nadmiernego pobudzenia lub ataku paniki uczestnik może:
• Położyć ręce na ziemi i skupić się na odczuciu materiału (np. piasek, dywan),
• Wziąć kilka głębokich, świadomych oddechów 5/5,
• Poprosi prowadzącego o “wejście w rolę obserwatora” – delikatne klepnięcie po ramieniu, sygnał do powrotu z transu.
Ochrona słuchu: jeśli bębny werblowe są intensywne, umożliwić słuchawki tłumiące lub umieścić część grupy dalej od źródła sygnału dźwiękowego.

3.3. Adaptacja kontekstu kulturowego

Niezbędne jest uszanowanie pierwotnych tradycji:
• Przed wprowadzeniem elementów konkretnej kultury (np. Dogon, Lakota, Tuwinians) – krótkie wprowadzenie historyczne i wskazanie, że techniki są adaptowane, nie kopiowane.
• Unikać “kiczowatego” prezentowania – pieśni powwow powinny zachować oryginalną melodię, a nie być uproszczone do “turystycznych” fraz.
• Jeśli w grupie są przedstawiciele danej tradycji, zaprosić ich jako gości/mentorów.

3.4. Ewaluacja i rozwój warsztatów

Po każdej sesji prowadzący zbiera krótkie opinie, zaznaczając, które elementy były najbardziej transformujące:
• “Najbardziej zaskakujący moment dźwiękowy”,
• “Co wymaga było dłuższej praktyki – polirytmia, pieśń, overtone?”.
Na podstawie tych opinii wprowadza się drobne korekty:
• Skrócenie fazy polirytmii,
• Rozszerzenie fazy pieśni powwow (jeśli uczestnicy odczuwają większą wspólnotę),
• Dodanie krótkiego wprowadzenia do overtone przed próbą, by uczestnicy nie doświadczyli “szoku”.

3.5. Materiały dodatkowe

Książki:
• Michael Harner, The Way of the Shaman, opis ścieżki inicjacji i technik shamanic journey.
• Jan Raedts, The Art of Drumming, instrukcje dotyczące tradycji afrykańskich.
• Valentina Simonyan, Overtone Singing: Spiritual Practice and Technique.
Nagrania audio:
• Przykłady polirytmii Dogon (tempo około 90 BPM),
• Pieśni powwow Lakota (4/4, tempo 100–110 BPM),
• Syberyjskie overtone (niskie kargyraa, wysokie sygyt).
Instrumenty:
• Djembe (średnica membrany 30–35 cm),
• Dundun (długość 60–80 cm),
• Frame drum (średnica 40–50 cm) z delikatnym werblem na spodzie,
• Szyszki, koraliki (pomocne w tworzeniu synchronicznych grzechotek).

4. Przykładowy scenariusz 3-godzinnego warsztatu (schematycznie)

Czas	Aktywność	Cel	Materiały
0:00–0:15	Otwarcie kręgu	Oczyszczenie przestrzeni, wizualizacja stworzenia kręgu sacrum	Kadzidło (szałwia), muszla, bęben, sól, kamienie, pióra.
0:15–0:30	Invocatio spirituum – wstępne uderzenia bębna	Zaproszenie duchów, wprowadzenie w przestrzeń transu, początek rezonansu grupowego	Bęben, modulowane gardłowe “hm…hm…”, połączenie z dźwiękami natury (szum wody).
0:30–1:00	Afrykańska polirytmia – warstwa 1, 2, 3	Budowanie pulsującej energii, synchronizacja uczestników, praca z ciałem	Djembe, dundun, shekere/grzechotka. Instrumenty gotowe dla 5–6 osób do gry warstw.
1:00–1:20	Przejście do pieśni powwow (call-and-response)	Wzmocnienie wspólnoty, empatii, utrzymanie rytmu, integracja energii	Bęben frame drum lub djembe w tempie 80 BPM, vocables wydrukowane (Hey-o-ee-ah, Wa-ha!).
1:20–1:30	Przerwa – integracja krótkiego oddechowego	Odpoczynek fizyczny, refleksja nad fazami, przygotowanie do overtone	Cisza, woda do picia, poduszki do siedzenia.
1:30–2:00	Syberyjskie overtone – khömus → kargyraa → sygyt	Głębokie działanie transowe, rozluźnienie ciała, wejście w przestrzeń duchową	Nagranie dźwięków natury (strumień, wiatr), mikrofon do wzmocnienia gardłowego dźwięku, bęben do synchronizacji oddechu.
2:00–2:15	Cisza celebracyjna + oddech 5/5	Ugruntowanie, wyciszenie, powrót stopniowy do poziomu świadomości alfa/theta	Brak instrumentów, maty do siedzenia, woda do picia.
2:15–2:45	Balansowanie energii – taniec zwijania	Wyrównanie energii, praca z czakrami, fizyczna integracja tranzycji	Bęben w tempie 30–40 BPM, opcjonalne dzwonki do oznaczania “fali” ruchu.
2:45–3:00	Zamknięcie kręgu – dziękczynienie i podsumowanie	Podsumowanie doświadczeń, wdzięczność, zaplanowanie osobistych praktyk na przyszłość	Pióra, miseczki z wodą i solą, ostatnie 3 uderzenia bębna (cykl 20 BPM).

5. Kluczowe zasady i wskazówki dla prowadzącego

5.1. Koncentracja na intencji w każdej fazie

W trakcie oczyszczania, zakreślania kręgu, invokacji i poszczególnych faz dźwiękowych prowadzący stale przypomina intencję:
• „Dziś pracujemy nad wewnętrznym uzdrowieniem…”
• „Energia pieśni powwow niesie w sobie moc jedności. Pamiętajmy o sercu kolektywu…”

5.2. Dostosowanie tempa i poziomu intensywności

W zależności od kondycji fizycznej i emocjonalnej uczestników, jest możliwość:
• Skrócenia fazy overtone z 30 minut do 15 minut,
• Zmniejszenia tempa bębna w fazie polirytmii z 90 BPM do 70 BPM,
• Zastosowania miękkich grzechotek zamiast shekere, jeśli grupa reaguje nadmiernym pobudzeniem.

5.3. Utrzymanie bezpieczeństwa uczestników

Prowadzący powinien stale monitorować:
• Poziom pobudzenia i oznaki paniki (zawroty głowy, hiperwentylacja),
• Reakcje somatyczne (mdłości, silne drżenie ciała),
• W razie potrzeby, natychmiast przełączyć na fazę groundingową – „wbijanie” energii w ziemię poprzez przysiady i przyłożenie dłoni do ziemi, czy powtarzane 5-sekundowe oddychanie 5/5.

5.4. Szacunek wobec źródeł kulturowych

Uczestnicy otrzymują krótkie wprowadzenie historyczne do:
• Tradycji Dogon i innych grup afrykańskich – znaczenie djembe, dundun i shekere,
• Pieśni powwow w tradycjach Lakota i Ojibwe – symbolika vocable i rola danser.
• Syberyjskiego gardłowego śpiewu – Tuwinianie, Chanty, jak overtone od wieków towarzyszy praktykom uzdrowicielskim w tajdze.

5.5. Elastyczność i improvisacja

Każdy rytuał powinien być tworzony “na żywo” w zależności od reakcji grupy i energii miejsca. Mocno odradza się ścisłe trzymanie się skryptu; ważna jest intuicja prowadzącego:
• Jeśli uczestnicy wchodzą zbyt głęboko w tran – lepiej wyciszać overtone i delikatnie przejść do ciszy,
• Jeśli polirytmia nie “chodzą” (brak synchronizacji), przełączyć na prosty takt 4/4 lub wprowadzić relaksującą frazę z pogłosem werbla.

5.6. Dokumentacja i refleksja

Po każdej sesji prowadzący zapisuje krótką notatkę:
• “Jakie fazy działały najmocniej?”,
• “Które techniki wymagają modyfikacji?”,
• “Jak reagowali uczestnicy, którzy wyrażali obawy?”.
Każda notatka powinna zawierać przynajmniej 200 słów; tworzy się w ten sposób “kodeks dobrych praktyk” do kolejnych edycji warsztatów.

6. Podsumowanie (bez formalnego zakończenia)
Podstawowe zasady tworzenia rytuałów z elementami szamańskimi bazują na:

Świadomym oczyszczeniu przestrzeni, wyznaczeniu sacrum,
Zaproszeniu duchów przewodników przez modulowany dźwięk bębna i gardłowe śpiewy,
Wyraźnej intencji i symbolicznej ofierze,
Budowaniu sekwencji dźwiękowej (polirytmia afrykańska → pieśń powwow → overtone syberyjskie),
Bezpiecznym wprowadzaniu w transe poprzez oddechowe i ruchowe techniki,
Balansowaniu energii i dziękczynieniu,
Stałej refleksji i ewaluacji.

Techniki te, choć różnią się pochodzeniem kulturowym, łączą się w jednolity model terapeutyczny: od fizycznego wyzwalania napięcia w ciele, przez wzmacnianie więzi grupowych, aż po głęboką transformację świadomości. Realizacja pełnego rytuału wymaga zarówno wiedzy teoretycznej (historia, symbolika, fizjologia dźwięku), jak i wielu praktycznych umiejętności (gra na instrumentach, gardłowy śpiew, prowadzenie grupy). Dzięki szczegółowym ćwiczeniom, uczestnicy rozwijają kompetencje umożliwiające tworzenie autentycznych, bezpiecznych i głęboko uzdrawiających rytuałów.