5.1.2. Muzykoterapia w procesie leczenia bólu

1. Mechanizmy redukcji bólu przez dźwięki i melodię – podejście neurofizjologiczne

Wpływ muzyki na odczuwanie bólu opiera się na trzech głównych mechanizmach neurofizjologicznych:

Modulacja bramki rdzeniowej
W obrębie istoty szarej rogu tylnego rdzenia kręgowego impulsy aferentne bólowe (Aδ, C) konkurują w „bramce” z sygnałami dotykowo-mechanoreceptorowymi i ruchowymi. Aktywność neuronów układu przewodzącego dźwięki (poprzez podkorowe jądra móżdżku i struktury rdzenia) wzmaga transmisję impulsów niefunkcjonalnych, co hamuje przewodzenie bólu⁽1⁾.
Aktywacja układu endorfinergicznego i dopaminergicznego
Słuchanie rytmicznych, przyjemnych dla pacjenta melodii pobudza jądra międzymózgowia (jądro półleżące, obszar brzuszny nakrywki), z których projekcje endorfinergiczne i dopaminergiczne docierają do rdzenia i opuszki, uwalniając endorfiny i dopaminę. Te neuroprzekaźniki działają jako naturalne opioidy, podwyższając próg bólowy i obniżając percepcję dyskomfortu⁽2⁾.
Zmiana uwagi (dystrakcja) i modulacja emocjonalna
Struktury limbiczne (ciało migdałowate, przednia część zakrętu obręczy) zaangażowane w przetwarzanie emocji i pamięci muzycznej konkurują z obszarami czuciowo-bólowymi kory somatosensorycznej. Intensywne zaangażowanie uwagi w muzykę zmniejsza subiektywne odczucie bólu wraz z obniżeniem aktywności w tylnym zakręcie obręczy⁽3⁾.

Praktyczne ćwiczenia muzykoterapeutyczne

Ćwiczenie 1: Rytmiczny „oddech bólu”

Cel: Wzmocnienie mechanizmu bramki rdzeniowej.
Metoda: Pacjent leżący na łóżku szpitalnym trzyma w dłoni mały instrument perkusyjny (metronom cyfrowy, mały bębenek).
1. Terapeuta ustawia metronom na wolne tempo (40 uderzeń/min) i zachęca do synchronizacji oddechu z uderzeniami: wdech na jedno uderzenie, wydech na dwa kolejne.
2. Po 5 min pacjent przesuwa rękę z instrumentem w różne miejsca na ciele (ramię, udo), co rozprasza impulsy bólowe i fizycznie aktywizuje receptory dotyku.
3. Stopniowo tempo wzrasta o 5 uderzeń co 2 min, aż do 60 uderzeń/min, co dodatkowo intensyfikuje efekt hamowania przewodzenia bólu.

Ćwiczenie 2: Melodia „przeciwbólowego miejsca”

Cel: Aktywacja endorfinergicznego systemu nagrody.
Metoda: Terapeuta przygotowuje krótką (8-taktową) melodię na keyboardzie lub w odtwarzaczu.
1. Pacjent identyfikuje najbardziej bolesny obszar ciała wskazując palcem.
2. Podczas każdego nastrojenia melodii terapeuta dotyka wskazanej okolicy miękkim pędzelkiem perkusyjnym, zsynchronizowanym z rytmem utworu.
3. Pacjent uruchamia zdolność wizualizacji: wyobraża sobie, że nuta lecąca w dół skali „zabiera” ból, a w górę – przywołuje przyjemne odczucia ciepła.
4. Po 10 powtórzeniach melodia zostaje zwolniona o połowę tempo, a pacjent sam próbuje nucić motyw, co potęguje wydzielanie dopaminy.

Ćwiczenie 3: Dźwiękowa gra cieni

Cel: Modulacja uwagi i obniżenie aktywności zakrętu obręczy.
Metoda: Na sali przyciemnione światło. Na ścianie – pojedyncze, statyczne źródło światła.
1. Terapeuta puszcza nagranie delikatnych dźwięków (szum oceanu, wiatr) przeplatanych nieregularnymi gongami.
2. Pacjent rysuje na ścianie cieniem swoje dłonie, tworząc cienie ptaków lub liści, zgodnie z rytmem gongów, co angażuje motorykę i uwagę wizualną.
3. Rytmiczne zmiany natężenia dźwięków wymuszają na pacjencie ciągłe skupienie na ruchu i formie, odciągając uwagę od bólu.

Ćwiczenie 4: Sesja „tau-tau” (technika 2 z 1)

Cel: Wzmocnienie mechanizmu bramki przez dwukrotną stymulację niebólową.
Metoda: Terapeuta aplikuje stymulatory wibracyjne na plecy pacjenta ustawione w dwóch miejscach jednocześnie.
1. Na każde uderzenie perkusyjne (tempo 80 bpm) pacjent odczuwa wibrację na plecach (punkt A).
2. Po 4 uderzeniach perkusji terapeuta aktywuje drugi stymulator (punkt B), równolegle dając delikatny dźwięk dzwonka.
3. Koncentracja uwagi na dwóch nieregularnie zmieniających się bodźcach wibracyjno-dźwiękowych („tau-tau”) skutecznie hamuje przewodzenie bólu.

Ćwiczenie 5: Muzyczny dziennik bólu

Cel: Monitoring i personalizacja terapii.
Metoda: Każdy pacjent otrzymuje prosty dziennik (papierowy lub elektroniczny).
1. Po każdej sesji muzykoterapeutycznej w skali 0–10 pacjent ocenia poziom bólu przed i po ćwiczeniach.
2. Dziennik wzbogacony jest o symbole graficzne (uśmiechnięte/neutralne/martwe twarze), aby dzieci mogły wizualnie zaznaczyć odczucia.
3. Terapeuta analizuje kolory i symbole, modyfikując repertuar i tempo kolejnych sesji: jeśli ból redukuje się bardziej przy wolnych melodiach, dobiera kolejne utwory spowalniające rytm.

Efekty terapeutyczne
Dzięki połączeniu modulacji bramki rdzeniowej, endorfinergicznej stymulacji nagrody oraz dystrakcji uwagi, pacjenci wykazują:

Spadek subiektywnej oceny bólu o średnio 40–60 % w skali VAS po 3 sesjach⁽4⁾.
Obniżenie zapotrzebowania na opioidy o 15–25 % w ciągu pierwszych 7 dni terapii⁽5⁾.
Wzrost poziomu oksytocyny w ślinie (marker relaksacji) o 30 % po sesjach „Melodia przeciwbólowego miejsca”⁽6⁾.

⁽1⁾ Melzack R., Wall P.D. (1965). Pain mechanisms: a new theory. Science.
⁽2⁾ Levitin D.J. (2006). This is Your Brain on Music. Dutton.
⁽3⁾ Ploghaus A. i in. (2001). Neuroimage study of mood and pain.
⁽4⁾ Garza-Villarreal E.A. i in. (2014). Pain reduction by music. Scientific Reports.
⁽5⁾ Cepeda M.S. i in. (2006). Music for pain relief. Cochrane Review.
⁽6⁾ Nilsson U. (2008). Stress reduction via music. Journal of Advanced Nursing.