5.3.1. Zastosowanie muzykoterapii w leczeniu uzależnień od substancji

5. Zastosowanie muzykoterapii w redukcji lęku u osób w abstynencji

W okresie wczesnej abstynencji, niezależnie od rodzaju uzależnienia, dominującym objawem psychologicznym jest nasilony lęk — zarówno lęk sytuacyjny (reakcja na konfrontację z bodźcami wyzwalającymi), jak i lęk uogólniony (chwiejność emocjonalna wynikająca z neuroadaptacji). Z perspektywy neurobiologicznej muzykoterapia działa poprzez:

Regulację układu limbicznego – sekwencje harmoniczne o stałym, niskim napięciu (np. interwały tercji małej) obniżają aktywność ciała migdałowatego i jądra półleżącego, zmniejszając poziom lęku.
Modulację autonomicznego układu nerwowego – rytm 60–80 BPM synchronizuje fale oddechowe, pobudza nerw błędny i przyspiesza przejście z układu współczulnego do przywspółczulnego, co obniża poziom kortyzolu i adrenaliny.
Wzrost neuroprzekaźników hamujących – receptywne słuchanie utworów z szerokimi, powolnymi glissandami i rezonującymi taśmami ambientowymi zwiększa syntezę GABA w korze przedczołowej, co przekłada się na subiektywne poczucie bezpieczeństwa.
Przerywanie negatywnych pętli myślowych – złożoność rytmiczna utworów minimalistycznych (Reich, Glass) czy poliritmia afrykańska angażuje uwagę selektywną, uniemożliwiając ruminacje lękowe.

Kluczowym elementem jest stopniowanie intensywności interwencji: od receptywnych technik pasywnych, poprzez ćwiczenia biofeedbackowe i aktywną ekspresję, aż po interdyscyplinarne połączenie muzyki z technikami relaksacji progresywnej i uważności.

1. Techniki receptywne

1.1. „Kaskada fal spokoju”

Opis: Cztery odcinki muzyczne, każdy o długości 7 minut, o progresywnie obniżanym tempie (80 → 60 BPM) i zmniejszanej dynamice. Gatunki: neoklasyka, dark ambient, drone.
Ćwiczenie: Leżąc lub siedząc wygodnie, pacjent skupia się na trzech elementach: pulsu utworu, oddechu i subiektywnych wrażeniach cielesnych. Po każdym odcinku zapisuje w dzienniku oddechu (liczba oddechów/min), tętno (opcjonalnie z pulsometru) i poziom lęku (0–10).

1.2. „Dźwiękowe łącze uważności”

Opis: Nagranie stereofoniczne pojedynczego dzwonu ceramicznego rozbrzmiewającego w pustej przestrzeni.
Ćwiczenie: Słuchanie dzwonu w pętli przez 5 minut. Zadanie – każdy moment zanikania dźwięku śledzić wzrokiem zamkniętymi oczami i opisywać wewnętrznie: „Zanik… echo… cisza… echo…”.
Cel: Trening ostrej uważności („anchoring”) przeciwdziałający ruminacjom lękowym.

1.3. „Muzyczne ciepło”

Opis: Utwory z bogatymi pasmami niskich częstotliwości (200–400 Hz), powolnymi glissandami i delikatnym szumem tła (świsty taśmy).
Ćwiczenie: Słuchanie 10 minut. Pacjent wyobraża sobie dźwięk jako przytulne otulenie ciepłym kocem – opisuje w kilku zdaniach, jakie obrazy, kolory i tekstury wywołuje w jego wyobraźni.

2. Biofeedback i enstrainment

2.1. „Rytm serca w relaksacji”

Opis: Synchronizacja oddechu i tętna z metronomem ustawionym na 70 BPM.
Ćwiczenie:
1. 2 minuty pomiaru spoczynkowego tętna.
2. Metronom 70 BPM, wdech na 3 uderzenia, wydech na 3 uderzenia.
3. Po 5 minutach pacjent ocenia poziom lęku i zmienia tempo metronomu o 5 BPM w dół lub w górę w zależności od komfortu.
Cel: Wypracowanie samoregulacji po pierwszym tygodniu abstynencji.

2.2. „Fala kokosowa” (binauralne łagodne fale theta)

Opis: Nagranie binauralne z nosną 250 Hz i różnicą 6 Hz.
Ćwiczenie: Sesja 15 minut z zamkniętymi oczami, w pozycji półleżącej. Po zakończeniu pacjent natychmiast wstaje i wykonuje proste ćwiczenia rozciągające, aby przeciwdziałać senności.
Cel: Przyspieszenie wejścia w stan alfa/theta – obniżenie ogólnego lęku i szumów myślowych.

3. Ćwiczenia aktywne

3.1. „Improwizacja pulsacyjna”

Opis: Instrument perkusyjny (bęben ramowy lub djembe).
Ćwiczenie:
1. Faza I (3 min): Wolny rytm 60 BPM, pacjent koncentruje się na czuciu pałeczki w dłoni.
2. Faza II (3 min): Zwiększenie do 80 BPM, swobodna improwizacja.
3. Faza III (4 min): Powrót do 60 BPM, dodanie głębokich, wolnych uderzeń na każdej pierwszej miarze.
Refleksja: Po sesji pacjent opisuje, jak zmieniało się napięcie i czy czuł się bezpieczniej przy wolniejszym czy szybszym rytmie.

3.2. „Głosowa kąpiel”

Opis: Terapia głosem – powtarzanie samogłosek („aaa”, „ooo”, „mmm”) w rezonatorach głosowych.
Ćwiczenie:
1. Rozgrzewka oddechowa – przeponowy wdech/wydech przez 2 min.
2. Samogłoski na długo – każda 8 s, potem 8 s przerwy; łącznie 12 powtórzeń.
3. Łączenie samogłosek w krótkie frazy („mama”, „papa”) z akcentem na główne sylaby.
Cel: Uwalnianie napięć w obrębie szyi i karku, które nasilają lęk poprzez sprzężenie z oddechem i napięciem mięśniowym.

4. Synestezyjne i wizualizacyjne ćwiczenia

4.1. „Paleta emocji”

Opis: Zestaw 6 utworów o wyraźnie odmiennych barwach emocjonalnych (smutek, spokój, nadzieja, nostalgia, ulga, radość).
Ćwiczenie: Po wysłuchaniu każdego fragmentu pacjent dobiera kolor i teksturę (np. „chłodne niebieskie fale”, „gęsta żółta lawa”) i zapisuje krótki opis. Na podstawie tych opisów tworzy w formie kolażu analogowe obrazy (farby, kredki).
Cel: Rozbudowa zasobów odczuwania pozytywnych stanów zamiast lęku.

4.2. „Ścieżka bezpiecznego miejsca”

Opis: Utwór fortepianowy solo w tonacji F-dur, wolne tempo (50 BPM).
Ćwiczenie: Terapeuta prowadzi pacjenta w wizualizacji 10‑minutowej: wyobrażenie drogi do „bezpiecznego miejsca” (ogród, górski szlak), w którym każdy krok zsynchronizowany jest z akordami fortepianu. Po zakończeniu pacjent maluje to miejsce i opisuje wszystkie zmysły, jakie w nim panują.
Cel: Stworzenie trwałej, dźwiękowej kotwicy bezpieczeństwa dostępnej w kryzysie lękowym.

5. Ćwiczenia grupowe

5.1. „Rytm wsparcia”

Opis: W kręgu, każdy uczestnik ma instrument perkusyjny (shaker, tamburyn, bębenek).
Ćwiczenie:
1. Budowanie wspólnego rytmu 4/4 w tempie 70 BPM.
2. Na sygnał terapeuty każdy milknie na jedną miarę, obserwując, jak grupa wypełnia „pustkę”.
3. Przez 15 min improwizacja wsparcia – osoby, które doświadczają lęku, mogą zmieniać rytm, a grupa reaguje kontynuując i adaptując frazę.
Cel: Wzmocnienie poczucia przynależności i bezwarunkowego wsparcia.

5.2. „Dialog melodyczny”

Opis: Praca w parach, instrumenty melodyczne (flet, keyboard, kalimba).
Ćwiczenie: Jedna osoba improwizuje prostą melodię przez 1 min, druga odpowiada frazą o przeciwnej charakterystyce (jeśli pierwsza była wolna i łagodna, druga – szybsza i żywsza). Po 10 min zamiana ról.
Cel: Ćwiczenie elastyczności emocjonalnej i budowanie wzajemnej empatii.

6. Monitorowanie i ewaluacja

Skala HAM‑A adaptowana do muzykoterapii – ocena 14‑pozycyjna przed i po każdej sesji receptywnej oraz aktywnej.
Dziennik muzyczno‑emocjonalny – codzienna karta, w której pacjent notuje użyte techniki, czas trwania, poziom lęku przed/po (0–10), spontaniczne obserwacje.
Analiza nagrań sesyjnych – co dwa tygodnie odtwarzanie fragmentów improwizacji i porównanie dynamiki, zakresu rytmicznego oraz subiektywnej barwy dźwięku; terapeuta i pacjent identyfikują postępy w redukcji napięcia.
Wywiad półstrukturalny – co miesiąc terapeuta przeprowadza wywiad, skupiając się na: zmianach jakości snu, zdolności do koncentracji, częstotliwości kryzysów lękowych oraz wykorzystaniu „kotwic bezpieczeństwa” (wizualizacji, palety emocji) w codziennych sytuacjach.

Poprzez systematyczne łączenie powyższych technik receptywnych, biofeedbackowych, aktywnych i grupowych, muzykoterapia staje się skutecznym i elastycznym narzędziem redukcji lęku w okresie abstynencji, dostarczając pacjentom nie tylko chwilowej ulgi, lecz także trwałych strategii samoregulacji emocjonalnej.