4.3.1. Wpływ muzyki na funkcje poznawcze i pamięć

Ćwiczenia muzyczne wpływające na koncentrację i uwagę u osób starszych opierają się na aktywizacji układów neuronalnych związanych z procesami wykonawczymi (kora przedczołowa, kora ciemieniowa) oraz modulacji neuroprzekaźników (acetylocholina, dopamina). Muzyka, dzięki swoim cechom temporalno‑strukturalnym (rytm, puls, fabuła melodyczna), wymusza na słuchaczu stałe utrzymywanie uwagi oraz selektywne filtrowanie bodźców.

1. Teoretyczne podstawy

• Sieć uwagi wykonawczej: ćwiczenia wymagające planowania i monitorowania sekwencji dźwięków angażują dolną i górną część kory przedczołowej, co przekłada się na wzmacnianie funkcji koncentracji.

• Sieć uwagi orientacyjnej: przesuwanie uwagi pomiędzy różnymi strumieniami dźwiękowymi (np. lewy i prawy kanał słuchowy) stymuluje korę ciemieniową, poprawiając szybkość i elastyczność uwagi.

• Rola rytmu: powtarzalny puls synchronizuje oscylacje mózgowe w paśmie alfa i beta, co stabilizuje poziom czujności i gotowości do reagowania.

• Selektywne skupienie: wyszukiwanie określonych elementów w wielogłosowej fakturze (zadań typu „znajdź motyw”) wzmacnia zdolność filtrowania informacji i tłumienia bodźców nieistotnych.

2. Ćwiczenia praktyczne

2.1. „Detekcja motywów”

• Cel: selektywne skupienie uwagi na wybranym motywie melodycznym.

• Przebieg: prowadzący odtwarza wielogłosowy fragment muzyczny (np. dwie nakładające się melodie). Seniorzy otrzymują za zadanie „wyłuskać” i nucić tylko jedną z nich. Po odtworzeniu pytają: „Ile razy pojawił się motyw A?”.

2.2. „Rytmiczne echo”

• Cel: wzmacnianie uwagi roboczej oraz pamięci sekwencji.

• Przebieg: prowadzący gra na tamburynie krótki rytm (4–6 uderzeń), grupa powtarza go w echo. Następnie rytm się wydłuża o 1–2 uderzenia. Ćwiczenie powtarzać, aż seniorzy poprawnie odwzorują 10‑elementową sekwencję.

2.3. „Strojenie ucha”

• Cel: trening uwagi dozorczej na subtelne różnice w wysokości dźwięku.

• Przebieg: przy użyciu dwóch dzwonków o zbliżonej częstotliwości prowadzący dzwoni w losowej kolejności. Zadaniem seniora jest wskazać, czy dźwięk jest „wyższy” czy „niższy” od poprzedniego. Intensyfikacja polega na zmniejszaniu różnicy między dzwonkami.

2.4. „Gra w kontrapunkt”

• Cel: utrzymanie uwagi na kilku warstwach muzycznych jednocześnie.

• Przebieg: jeden uczestnik śpiewa prostą melodię, drugi – kontramelodię. Trzeci słucha i ma odgadnąć, która melodia była grana przez pierwszego wykonawcę. Rotacja ról ćwiczy orientację uwagi i pamięć słuchową.

2.5. „Przełącznik kanałów”

• Cel: ćwiczenie uwagi dzielonej i orientacyjnej.

• Przebieg: seniorzy słuchają nagrania dwóch różnych piosenek podzielonych pomiędzy lewy i prawy kanał słuchawkowy. Na sygnał (np. dzwonek) mają przełączyć uwagę z jednego kanału na drugi i odpowiedzieć na pytanie dotyczące usłyszanej treści („Jak zaczyna się refren piosenki z lewego kanału?”).

2.6. „Rytm i ruch”

• Cel: sprzężenie uwagi słuchowej z motoryką w celu wzmocnienia uwagi w multisensorycznym kontekście.

• Przebieg: seniorzy maszerują w miejscu, a prowadzący dyryguje zmianami tempa na podstawie sygnałów perkusyjnych: szybki rytm → przyspieszenie kroku; wolny rytm → zwolnienie. Wariacja: nagłe pauzy wymagają zatrzymania się w miejscu.

2.7. „Pattern‐tracking z instrumentami”

• Cel: doskonalenie uwagi selektywnej i długotrwałej.

• Przebieg: prowadzący ustala prostą sekwencję dźwięków na ksylofonie (np. C‑D‑E‑C). Grupa gra tę sekwencję na prostych instrumentach (grzechotki) cztery razy, a następnie prowadzący zmienia jeden ton. Seniorzy wskażą, gdzie pojawiła się zmiana.

2.8. „Muzyczne sudoku”

• Cel: ćwiczenie uwagi podzielonej i kontroli inhibicji.

• Przebieg: na tablicy wizualnej przedstawia się siatkę 3×3 z symbolami nut. Prowadzący odtwarza ciąg dźwięków odpowiadających symbolom. Zadaniem seniora jest umieścić nuty w odpowiednich polach siatki, a następnie odtworzyć melodię w poprawnej kolejności.

2.9. „Zadania w parach: słowo i melodia”

• Cel: trening uwagi podzielonej (słowo + melodia).

• Przebieg: w parach jedna osoba czyta listę słów (np. przedmiotów domowych), druga nuci melodię. Para musi zapamiętać obie sekwencje: słowa i motyw melodyczny. Potem obie odtwarzają na zmianę – słowami i melodią.

2.10. „Improwizacja na temat uwagi”

• Cel: rozwijanie uwagi alternatywnej i elastycznej.

• Przebieg: seniorzy improwizują krótkie frazy wokalne lub perkusyjne, reagując na zmieniające się parametry (tempo, dynamika) wyznaczone przez prowadzącego. Zadanie wymaga ciągłej kontroli uwagi i szybkiego dostosowywania się do nowych reguł.

Każde z tych ćwiczeń, wykonywane regularnie (2–3 razy w tygodniu po 30–45 minut), prowadzi do wzmocnienia sieci neuronalnych odpowiedzialnych za koncentrację i uwagę, co przekłada się na lepsze codzienne funkcjonowanie seniorów – od sprawnego kierowania rozmową, przez zapamiętywanie planu dnia, aż po bezpieczeństwo w poruszaniu się w przestrzeni.