4.2.4. Warsztaty z aktywnej muzykoterapii dla dorosłych

2. Improwizacja muzyczna jako metoda wyrażania emocji

Improwizacja muzyczna traktowana jest w muzykoterapii jako bezpośredni kanał wyrazu afektów i wewnętrznych stanów psychosomatycznych. Podstawą teoretyczną jest model ekspresji emocji według Juslina i Laukka, który dzieli afekty na wymiary: aktywacja (niska–wysoka), walencja (pozytywna–negatywna) oraz napięcie (niska–wysoka). W improwizacji terapeutycznej klient dobiera parametry dźwięku (tempo, dynamika, wysokość, artykulacja, barwa) adekwatnie do aktualnego stanu emocjonalnego, a terapeuta odzwierciedla te wybory, co wzmacnia poczucie bycia „usłyszanym” i integrowania przeżyć psychicznych.

Neurobiologicznie improwizacja angażuje m.in. ośrodki ruchowe (premotor, SMA) i afektu (kora przedczołowa przyśrodkowa, wyspa), pozwalając na płynne przejście od nieświadomych impulsów emocjonalnych do świadomego ich wyrażania. Proces ten wspomaga tworzenie nowych połączeń synaptycznych między obszarami limbicznymi a korą asocjacyjną, co sprzyja późniejszej regulacji emocji poza sesją.

W modelu stosowanym w terapii Gestalt improwizacja pełni funkcję techniki „figure‑ground”: emocja (figure) zostaje wyłoniona z tła doświadczenia (ground) i nazwana przez dźwięk. Następuje wówczas katharsis — rozładowanie napięć emocjonalnych poprzez świadome wyrażenie i akceptację odczuwanych stanów.

Ćwiczenia praktyczne

1. „Skala nastrojów”

   • Instrumentarium: klawiatura lub dzwonki diatoniczne.

   • Zadanie: uczestnik improwizuje czterotaktową frazę w tonacji durowej przy użyciu wyłącznie trzech dźwięków skali (np. C–E–G), starając się oddać „radość” lub „spokój”. Następnie analogicznie tworzy cztery takty w molowej skali (np. A–C–E), opisując „smutek” lub „tęsknotę”.

   • Omówienie: po każdej frazie grupa lub terapeuta reflektuje, jakie parametry (tempo, artykulacja, rejestr) wpłynęły na odczucie danego afektu.

2. „Kolory emocji”

   • Instrumentarium: zestaw instrumentów o różnych barwach (skrzypce, bęben, flet, dzwonki).

   • Etapy:

     1. Uczestnicy losują kartę opisującą emocję (np. złość, strach, ekscytacja).

     2. Improwizują dwie minuty, wybierając barwy i techniki (np. staccato dla złości, tremolo dla lęku).

     3. Grupa identyfikuje opartą na barwie „paletę” dźwięków reprezentujących daną emocję.

   • Cele: uwrażliwienie na barwę jako nośnik emocji, rozwijanie słuchu analitycznego.

3. „Dialog perkusyjny”

   • Instrumentarium: cajony, bongosy, shakers.

   • Forma: dwie osoby improwizują dialog w metrum 4/4, gdzie każda fraza perkusyjna stanowi pytanie‑odpowiedź: osoba A zadaje rytmiczne „pytanie” (krótka, ostinato fraza), osoba B odpowiada, modulując dynamikę lub wprowadzając kontrastowy rytm.

   • Wariant: po trzech rundach pary zmieniają role i styl prowadzenia.

   • Efekt: rozwój umiejętności reakcji na dźwięk partnera i ekspresji emocjonalnej przez dynamikę i artykulację.

4. „Opowieść dźwiękowa”

   • Instrumentarium: dowolne proste instrumenty melodyczne (kalimba, flet, dzwonki).

   • Zasady: prowadzący ustala tło narracji (np. „poranek w górach”). Uczestnicy kolejno dokładają improwizowany motyw, rozwijając opowieść: wprowadzenie, punkt kulminacyjny, zakończenie.

   • Analiza: każda fraza ilustruje emocjonalny przebieg – zachwyt, niepewność, triumf.

   • Korzyści: integracja myślenia narratywnego z ekspresją emocji, kooperacja w grupie.

5. „Emocjonalne crescendo”

   • Instrumentarium: fortepian elektroniczny lub keyboard.

   • Ćwiczenie: uczestnik rozpoczyna od pianissimo w jednym punkcie klawiatury, improwizuje pojedynczą frazę w tempie krytycznym, a następnie przez 8 taktów stopniowo zwiększa dynamikę i rejestr, osiągając fortissimo i najwyższy rejestr.

   • Cel: świadome studium „narastania” emocji, modelowanie wewnętrznego napięcia i jego rozładowania.

6. „Echo afektywne”

   • Instrumentarium: dowolny instrument melodyczny.

   • Przebieg: terapeuta wydaje krótką improwizację (2 takty) wyrażającą określoną emocję (np. liryczną melancholię). Zadaniem klienta jest natychmiastowe powtórzenie frazy (echo), a następnie rozwinięcie jej o własne elementy ekspresji.

   • Refleksja: jak szybko i jak wiernie uczestnik odnalazł się w dźwiękowym obrazie emocji.

7. „Płynne transformacje”

   • Instrumentarium: grupa dobiera jeden instrument perkusyjny.

   • Zadanie: grupa ustala wspólną frazę rytmiczną oddającą neutralny stan. Następnie co 4 takty terapeuta ogłasza zmianę emocji (np. z neutralnego → zaskoczenie → gniew → spokój). Uczestnicy natychmiast transformują frazę, manipulując tempem, dynamiką i przerwami.

   • Cel: ćwiczenie szybkiej adaptacji afektywnej i świadomości różnic między stanami emocjonalnymi.

8. „Tajemniczy dyrygent”

   • Instrumentarium: małe perkusjonalia dla każdego.

   • Zasady: jedna osoba (dyrygent‑facylitator) za pomocą gestów (głośne → ciche; szybkie → wolne; krótka fraza → dłuższa) kieruje całą grupą improwizującą. Pozostali reagują natychmiast, wyrażając emocje określone gestami. Po minucie zmiana dyrygenta.

   • Rezultat: trening dźwiękowej uważności oraz przekładania emocji na gesty i dźwięk.

9. „Rytm ciała”

   • Instrumentarium: własne ciało (klaśnięcia, tupanie, stukanie palcami).

   • Ćwiczenie: uczestnicy improwizują, wykorzystując jedynie dźwięki generowane przez ciało, próbując oddać emocje od radości (energiczne uderzenia) po smutek (wolniejsze, miękkie klaśnięcia).

   • Refleksja: jak intymne, somatyczne źródło dźwięku wpływa na głębię wyrazu emocjonalnego.

10. „Fioletowy dialog” (zaawansowane)

    • Instrumentarium: syntezator z możliwością modulowania barwy na żywo.

    • Przebieg: uczestnicy wybierają dwie emocje (np. euforia i melancholia). Improwizują 16 taktów, w trakcie których płynnie zmieniają barwę, skalę i efekty (reverb, delay), aby stworzyć jedną „fioletową” całość – syntezę obu stanów.

    • Korzyść: rozwój kompetencji technicznych i emocjonalnych, łączenie sprzecznych stanów uczuciowych w koherentną wypowiedź.

Każde z powyższych ćwiczeń łączy rygor metodyczny (struktura frazy, czas trwania, przypisanie parametrów dźwięku) z głęboką teorią ekspresji emocji, neurobiologią synchronizacji i psychologią afektu, dostarczając dorosłym uczestnikom nieograniczonej przestrzeni do świadomego badania, rozumienia i transformowania własnych stanów emocjonalnych za pomocą improwizowanego dźwięku.